Luca Salsi (Rigoletto). Foto: BAUS/DNO

De radio-uitzending van Rigoletto ging afgelopen zaterdag niet door omdat DNO nog niet tevreden was met de opname. Als dat te maken had met de mate waarin toneelgeluiden de muziek verstoorden, kan ik mij dat levendig voorstellen. Ook op dat punt was van respect voor de muziek in de 'respectvolle' (klik hier) enscenering van Damiano Michieletto niet zo veel te merken. In mijn bespreking ben ik al uitgebreid ingegaan op de discrepanties tussen partituur en enscenering (klik hier), maar over de enscenering kwam ik door alle argumentatie nog niet veel verder dan de constatering dat de regisseur "een knappe en vanuit zijn visie consequente voorstelling" op het toneel had gezet. Ook een aanvechtbare enscenering kan echter een bijzondere theatrale ervaring opleveren en daarom wil ik toch nog een keer ingaan op de kwaliteiten van de regie zelf.

Laat ik vooropstellen dat jongere regisseurs als Michieletto zelf voortkomen uit de huidige generatie theaterbezoekers die overwegend visueel is ingesteld, waardoor in de voorstellingen het drama steeds meer moet wijken voor 'het beeld'. Als gevolg daarvan zien we (ook in veel recensies) een teruggang van de aandacht voor het eigenlijke muziekdrama, dat zeker bij de 19de-eeuwse opera veelal de emoties en de conflicten van de personages in het centrum heeft staan. In plaats daarvan is nu in het theater een grotere rol weggelegd voor associatieve beelden, vaak in de vorm van projecties die soms slechts zijdelings iets met het werk zelf te maken hebben. Dat Michieletto met decorontwerper Paolo Fantin, belichter Alessandro Carletti en filmmaker Roland Horvath een technisch knappe voorspelling heeft ontworpen, staat als een paal boven water. Op visueel ingestelde toeschouwers kan het resultaat overrompelend werken, vooral door de filmbeelden die Verdi's opera steeds meer lijken te reduceren tot muzikale begeleiding van Michieletto's 'eigen verhaal'.

Verdi's partituur, doortrokken van dramatiek en emoties, laat zich echter niet zomaar wegcijferen en zeker bij een muzikaal sterke uitvoering gebeurt nu precies het omgekeerde van wat bij een opera hoort te gebeuren. Doordat de enscenering niet de partituur versterkt, gaan nu de muzikale golven en climaxen juist de beelden onderstrepen zoals we dat meemaken in films met een sterke soundtrack. Als een partituur echter geen aandacht meer opeist voor zichzelf, is er ook geen sprake meer van muziekdrama. We zijn getuige van een nieuw soort muziektheater, met in het centrum theatrale elementen die vooral veel diepzinnigheid en symboliek suggereren, en die de dragers worden van een verhaal dat een geheel eigen leven gaat leiden..

Wie rustig over Michieletto's beelden nadenkt, moet constateren dat zij niets met het drama, de personages en hun conflicten te maken hebben, maar er zijn regisseurs die daarbij heel knap te werk gaan, zoals meerdere voorstellingen van DNO hebben laten zien. De in Rigoletto gesuggereerde psychologische diepzinnigheid is echter gebaseerd op één mager simplistisch uitgangspunt (Gilda als slachtoffer van Rigoletto) en heeft daarbij de diepgang van een afwasteiltje. Dat blijkt ook als de regisseur reeds halverwege de voorstelling zijn toevlucht moet nemen tot ongegeneerde herhalingen van wat wij al gezien hebben. Laat ik dat illustreren aan de hand van enkele voorbeelden, waarvan ik er enkele al  eerder aanstipte om de discrepantie tussen partituur en enscenering te geven:
- Tijdens de twee aria's ('Caro nome' en 'Tutte le feste') waarin Gilda eerst droomt over haar geliefde en later met een mengeling van schaamte en genegenheid terugziet op haar verleiding, zien wij haar als klein kind wanhopig rukken aan de tralies die haar vader voor het venster van haar kinderkamer heeft aangebracht. Voor beide, onderling duidelijk verschillende scènes, wist Michieletto niets anders te bedenken dan twee keer eenzelfde projectie!
- In de aria 'Cortigiani' horen wij hoe Rigoletto de hovelingen smeekt om medelijden. Daarbij richt hij zich tot één van hen in het bijzonder (de niet-adellijke Marullo), maar we zien hem hier alleen op een groot toneel, omringd door projecties van kindertekeningen die - door hemzelf? - worden vernietigd. Een sterk theatraal effect, maar doordat het volledig los staat van iedere context, heeft het geheel de psychologische diepgang van een videoclip.
- Tijdens het slotduet 'V'ho ingannato', waarin Gilda afscheid neemt van haar vader en zich verzoent met de dood, laten filmbeelden zien hoe het kleine meisje - eindelijk vrij - door het gras weghuppelt. De sentimentaliteit ten top, maar tegelijk wordt het verstilde sterven van Gilda ook nog verstoord door verplegers die met veel machtsvertoon Rigoletto komen platspuiten. Met andere woorden: een slot dat in zijn feitelijke eenvoud door Verdi ijzersterk is neergezet, hinkt nu op twee benen, waarbij je je afvraagt wat de regisseur uiteindelijk wil zeggen.

Erger dan de constatering dat deze cruciale momenten visueel niets met Verdi's opera te maken hebben, is het feit dat de beelden van het kleine meisje getuigen van een goedkope sentimentaliteit waarvoor André Hazes zich zou schamen. Die was ook niet wars van sentimenten, maar hij bleef wel eerlijk. Michieletto's aanpak lijkt vooral bedoeld om een volwassen publiek met sentimentele, quasi diepzinnige beelden te manipuleren. Het maakt dat weghuppelende meisje tot pure kitsch!