CD-recensie

© Aart van der Wal, januari 2022

De Duitse componist Matthias Pintscher (Marl, 1971) dirigeert ook en wie de persberichten omtrent zijn optredens heeft gevolgd weet dat hij dat uitstekend doet, niet alleen zijn eigen werk, maar ook dat van anderen. Dat bleek bijvoorbeeld niet zo lang geleden uit zijn debuut bij het Concertgebouworkest, op 1 februari 2018, met composities van Takemitsu en Debussy. Een dag later klonk onder datzelfde gesternte onder meer muziek van Rudolf Escher, helaas - en volstrekt onbegrijpelijk - nog steeds een witte raaf op onze concertprogramma's. Maar ook een compositie van zijn eigen hand kwam toen aan bod: het vioolconcert Mar'eh (over Pintschers joodse achtergrond kunt u in deze recensie van Siebe Riedstra meer lezen), met niemand minder dan de fenomenale Amerikaans-Canadese violiste Leila Josefowicz (wat mij betreft zowel qua spel als durf en zucht naar avontuur de evenknie van Patricia Kopatchinskaja) in de hoofdrol. Waarmee het werk tevens zijn Nederlandse première beleefde.

Pintscher leerde het compositievak voornamelijk van Manfred Trojahn, terwijl hij zijn kennis van het dirigeren opdeed in de klaslokalen van het Eötvös Institute. Van onder anderen Gustav Mahler, Anton Webern, Leonard Bernstein en Michael Tilson Thomas weten we al dat het een belangrijk voordeel heeft: zowel componeren als dirigeren, want niets is beter dan vanaf de bok regelmatig rechtstreeks contact met de levende klank. Wéten wat een orkest kan (en wat het niet kan!), het opdoen van kennis en ervaring met betrekking tot klankstructuren en textuur, enz. Dat is bepaald iets anders dan vanachter de laptop of aan de piano 'iets bedenken dat in de praktijk wel eens zou kunnen werken'. Ik heb er vaak genoeg bij gestaan: dat het juist niet werkte, de al lang en breed gedrukte partituur driftig moest worden voorzien van wel of niet ingrijpende wijzigingen, de zenuwachtige componist voortdurend met een rood potlood in de weer. Musici houden daar niet van.

Matthias Pintscher (afbeelding uit het cd-boekje)

Anders dan Louis Andriessen (1939-2021), die bij voorkeur voor kleine(re) ensembles schreef en weinig ophad met het traditionele symfonieorkest (hij schreef er slechts sporadisch voor), is het Pintscher er juist om te doen de schier oneindige mogelijkheden ervan wél uit te buiten, veelal gestoeld op de puurste vorm van lyriek. Het bracht hem talloze prijzen, mogelijk mede ingegeven door het weliswaar toegankelijke maar evengoed toch vernieuwende karakter van zijn muziek. Maar wat bij zijn successen ongetwijfeld ook een rol zal hebben gespeeld is zijn kennis van zaken omtrent de 'werking' (in de meest brede zin) van het orkest. Al vrij vroeg, met de orkestpraktijk als richtsnoer, besefte hij dat een efficiënte omgang met zo'n groot ensemble absoluut een conditio sine qua non was. Hij onderkende daarbij de noodzaak van een zo transparante en duidelijk mogelijke notatie met zo weinig mogelijk omhaal (of ballast), opdat de repetities (en dat geldt zeker voor een nieuw werk) zo efficiënt mogelijk worden ingericht, waardoor zo weinig mogelijk toch al kostbare tijd verloren gaat. Complexiteit? Ja, maar nooit en te nimmer als doel op zich. Hij had het van Pierre Boulez opgestoken: dat de partituur alleszeggend behoorde te zijn, dat het daar om ging.

Pintscher mag dan anders dan toentertijd Andriessen voor het symfonieorkest zijn 'gevallen' (u vindt vele voorbeelden van zijn dirigeerkunst elders op onze site), samen hebben ze wel degelijk iets gemeen: het niet te ontwrichten uitgangspunt dat muziek over muziek dient te gaan, dat er niet per se de een of andere 'boodschap' bij hoeft te worden geleverd, dat zij voor zich dient te spreken.

Pintscher heeft sinds 2013 een belangrijke bijdrage geleverd aan de (verdere) ontwikkeling van het in Parijs gevestigde, speciaal voor de moderne en eigentijdse muziek door Pierre Boulez opgerichte, Ensemble InterContemporain. De verbinding tussen Boulez en Pintscher dook later opnieuw op, ditmaal in Luzern, waar beiden zich ontfermden over het orkest van de Luzern Festival Academy; Pintscher vrij kort na de dood van Boulez in 2016.

Matthias Pintscher leidt het Ensemble InterContemporain (afbeelding uit het cd-boekje)

Het belang van Pintscher als componist valt binnen de eigentijdse context niet hoog genoeg te schatten, al is het altijd de geschiedenis die er uiteindelijk over zal moeten oordelen. Als ik mij tot Duitsland beperk lijkt het echter toch wel zonneklaar dat hij in een adem mag worden genoemd met zijn grote collega Wolfgang Rihm (1952). Maar ook met een aantal niet minder grote voorgangers uit de vorige eeuw, waaronder Karl Amadeus Hartmann (1905-1963), Bernd Alois Zimmermann (1918-1970) en Hans Werner Henze (1926-2012), drie componisten die evenals Rihm en Pintscher de muzikale expressie voorrang gaven boven de seriële techniek, maar daarmee vernieuwing zeker niet in de weg stonden. Avant-gardisme en reeksentechniek waren weliswaar nauw met elkaar verbonden (zo werd er althans over geoordeeld), maar er waren ook andere wegen dan die naar de reeksentechniek die voor Arnold Schönberg (1874-1951) zo ongeveer de nieuwe graal betekende. Overigens met daarbij de zeker niet onbelangrijke kanttekening dat het Schönberg was die - met in diens kielzog Berg en Webern - overtuigend aantoonde dat het componeren-in-reeksen niet gelijkstond aan bloedeloos componeren.

Pintschers debuut bij het Concertgebouworkest was niet tevens zijn eerste optreden in ons land. Menigeen herinnert zich wellicht nog zijn optreden met het Ensemble InterContemporain in het kader van de NTR ZaterdagMatinee op 24 oktober 2015. Op het programma toen eveneens een Nederlandse première: zijn Bereshit, voltooid in 2012. Kortom, voor menigeen die het concertleven een warm hart toedraagt zal Pintscher als dirigent en componist bepaald geen onbekende zijn.

Het Franse muzieklabel Alpha pakt uit met maar liefst twee cd's geheel gewijd aan Pintschers composities voor uiteenlopende bezettingen. Het authentieke karakter van deze productie is uiteraard zeer hoog, want Pintscher was zelf ten nauwste erbij betrokken. Geen wonder dus dat de kwaliteit ervan afstraalt, waarbij je hoogstens zou kunnen zeggen dat qua intensiteit Leila Josefowicz, afgaande op de opname die ik van het reeds gememoreerde concert op 1 februari 2015 maakte, het in Mar'eh toch nog wint van Diego Tosi. Hoewel met evenveel recht kan worden gezegd dat Tosi garant stond voor een nog iets evenwichtiger invulling van de solopartij en dat het een naar de aard ervan minder risicovolle studio-opname betreft. Het is maar hoe je het bekijkt (beluistert).

Wat dit album bovendien zo aantrekkelijk maakt is dat het zo divers is en het aldus een rijk geschakeerd panorama biedt van die zo aparte kunst van Pintscher, een componist die zich in zijn werk bepaald niet herhaalt. Een ander zij het bijkomend, maar niet minder belangrijk aspect is de veelzijdigheid van het Ensemble InterContemporain dat evenals bijvoorbeeld Musikfabrik, het Ensemble Modern en Asko|Schönberg het specialisme dat de eigentijdse muziek nog steeds is, zoveel uitzonderlijke kleur en fleur geeft. Ze maken alle deel uit van een ensemblecultuur die het begrip 'uniek' absoluut verdient. Sterker nog, zonder hun bijdragen zou die eigentijdse muziek niet zijn wat zij vandaag de dag gelukkig is: een fonkelend en spiritueel fenomeen dat zich ver weg beweegt van het museale, de conventie en vooral het voorspelbare. Ik kan slechts de laatste woorden in Pintschers zelf geschreven toelichting herhalen: 'Over to you. Happy and inspired listening. Et. bonne promenade.' Laat u toch vooral verrassen! En niet alleen door de extreme speeltijd van cd 1: bijna 85 minuten! Ruim veertig jaar geleden lag er de 'eis' van Karajan aan Sony: 70 minuten, want Beethovens Negende moest er in zijn geheel op kunnen. Waar is het eind?

index