CD-recensie

 

© Aart van der Wal, april 2021


Johann Sebastian Bach - The Well-Tempered Consort - III

Klik hier voor de inhoudsopgave

Phantasm: Laurence Dreyfus (treble viol, director), Emilia Benjamin (treble viol), Jonathan Manson (tenor viol), Heidi Gröger (bass viol, violone), Markku Luolajan-Mikkola (bass viol) met Liam Byrne (bass viol)
Linn CKD 708 • 65' •
Opname: mei 2022, Evangelische Kirchengemeinde Berlin Altglienicke

 

Het is nogal een titel die Bach aan het eerste deel van zijn WTK meegaf. Leest u maar mee:

‘Das Wohltemperirte Clavier oder Præludia, und Fugen durch alle Tone und Semitonia, so wohl tertiam majorem oder Ut Re Mi anlangend, als auch tertiam minorem oder Re Mi Fa betreffend. Zum Nutzen und Gebrauch der Lehrbegierigen Musicalischen Jugend, als auch derer in diesem studio schon habil seyenden besonderem Zeitvertreib auffgesetzet und verfertiget von Johann Sebastian Bach. p. t: Hochfürstlich Anhalt-Cöthenischen Capel-Meistern und Directore derer Camer Musiquen. Anno 1722'.

Met de algemene term ‘Clavier' richtte de componist zich duidelijk tot alle denkbare toetsinstrumenten: klavecimbel, clavichord, orgel (en later ook fortepiano). Aan de hand van het notenbeeld kan in ieder geval niet enigerlei betrouwbare conclusie worden getrokken omtrent Bachs eigen voorkeuren, hoewel volgens Bach-biograaf Johann Nikolaus Forkel (hij publiceerde in 1802 Über Johann Sebastian Bachs Leben, Kunst und Kunstwerke) het werk als geheel voor klavecimbel of clavichord was bedoeld. In 1754, vier jaar na Bachs dood, noteerde een tijdgenoot evenwel over Bachs spel: ‘ Die Clavicymbale wußte er, in der Stimmung, so rein und richtig zu temperiren, daß alle Tonarten schön und gefällig klangen' (terug te lezen in Hans-Joachim Schulze: Johann Sebastian Bach: Leben und Werk in Dokumenten, 1984).

Het voordeel van clavichord of klavecimbel ten opzichte van de ‘moderne' piano of vleugel en in minderde mate de fortepiano is de subtiliteit die de complexe textuur optimaal hoorbaar maakt, zoals onder meer kenbaar in de fraseringen, de trillers en - eveneens bijzonder belangrijk! - de transities. Geen ander toetsinstrument biedt een helderder textuur in alle stemmen (dus ook de middenstemmen!) dan het clavichord of het klavecimbel. Anderzijds kan dan wellicht de indruk ontstaan (we luisteren immers met de oren van nu) dat Bachs WTK van nature eenvoudigweg te groot is voor deze beide in termen van dynamiek beperkte instrumenten. Dat hij evenwel werkelijk álles uit de in die tijd geldende instrumentale en speltechnische mogelijkheden heeft weten te halen staat als een paal boven water. Misschien was het wel zo dat Bachs muzikale persoonlijkheid toch te groot was voor het hem ter beschikking staande instrumentarium, een fenomeen dat we veel later ook bij Beethoven aantreffen.

Men kan er lang en (meestal) vruchteloos over twisten of een bewerking van het WTK voor een ander instrumentarium wel zo wenselijk is. Als het uitsluitend wordt bezien vanuit de grondgedachte waaruit het werk ontstond: afscheid van de reine stemming (de door de natuur ingegeven intervallen), hetgeen de mogelijkheid schiep om de twaalf halve tonen binnen het octaaf als het ware gelijk te schakelen (wat het spelen van álle muziek in álle toonaarden binnen het bereik van het toetsinstrument bracht). Zelfs de ver van C-groot verwijderde toonaarden kenden ineens geen (hoorbare) onvolkomenheden meer.

Andreas Werckmeister (1645-1706) komt de eer toe dat hij aan het einde van de zeventiende eeuw pleitte voor de vervanging van de reine stemming op basis van de natuurlijke intervalverhoudingen door een stemming die het octaaf in twaalf gelijke delen opsplitste. Dit had als bijkomend voordeel dat door de eeuwen heen ingeslopen compromisoplossingen zoals die der middentoonstemming opzij konden worden gezet. Werckmeisters ‘vondst' ging weliswaar ten koste van de zuiverheid en dan vooral de tertszuiverheid, maar maakte nu wel onbeperkt moduleren naar alle denkbare toonsoorten mogelijk. De basisgedachte van de evenredig zwevende temperatuur of stemming is dat alle kwinten en de grote terts worden vergroot en de kleine terts wordt verkleind. De zuiverheid van de intervallen wordt daardoor weliswaar verminderd maar door het als het ware uit te smeren over het gehele octaaf valt dat niet of nauwelijks op. Aan dit systeem kan echter niet een historische uniformiteit worden toegedicht die het niet bezit.

Let wel: bij strijkinstrumenten deed zich dit probleem niet voor. Maar: zónder dit probleem was het WTK immers nooit en te nimmer ontstaan! Bach zag er een belangrijke uitdaging in en handelde er ook naar. Vanuit dit historisch perspectief is een ‘Wohltempiertes Consort' volstrekt overbodig, misschien zelfs onwenselijk. Puristisch geredeneerd weliswaar.

Zit er meerwaarde in een ‘vertaling' van ‘Clavier' naar ‘Consort'? Die vraag kan alleen individueel worden beantwoord. De een zal zeggen: ja, de ander nee. Hoewel er wel een soort ‘gulden regel' te bedenken valt: dat de bewerking geen afbreuk doet aan het origineel. Iets pregnanter: een slechte tot matige bewerking van het (meestal superieure) origineel behoort tot de categorie tijdverspilling, zowel voor de bewerker(s) als voor de uitvoerenden en de toehoorders. Wat eventueel nog de mogelijkheid open laat dat het arrangement beter is dan het origineel (wat in mijn beleving slechts zelden het geval is).

Het is in de muziek gebruikelijk dat twee begrippen door elkander worden gebruikt: arrangement (of bewerking) en transcriptie. In de taalkunde geldt dat een transcriptie het zo klankgetrouw mogelijk overbrengen van een geschreven tekst, terwijl in de muziek sprake moet zijn van een overzetting naar een ander instrument (of andere instrumenten). Vanuit die invalshoek kan een arrangement bij wijze van spreken alle kanten uitgaan, terwijl dat bij een transcriptie niet zo is.

Het transcriberen dat aan ‘The Well-Tempered Consort' (een goed gekozen titel met het oog op ‘The Well-Tempered Clavier') ten grondslag ligt doet geen enkele afbreuk aan het oorspronkelijke notenbeeld. Uitzonderingen daargelaten worden de afzonderlijke stukken in hun oorspronkelijke toonaard gespeeld op basis van de stemming a=415Hz. Die uitzonderingen betreffen de gevoelde noodzaak tot transpositie van een hele of halve toon.

Het conceptuele idee erachter is de omzetting van Bachs polyfone werken voor toetsinstrument(en) naar pure kamermuziek (in dit geval het gambaconsort). De consequentie van deze transformatie is niet de aantasting van de verschillende stemmen binnen de oorspronkelijke complexe textuur, maar vanuit het streven ter verduidelijking ervan (met de nadruk op de fuga's, want de meeste preludes lenen zich door hun toccata-karakter niet voor het gambaconsort).

In mijn recensie van de vorige twee delen (klik hier) heb ik zowel de analytische kennis, het vakmanschap als de goede smaak van Phantasm geprezen. Dit beeld herhaalt zich ook in dit derde album dat zich naar mijn gevoel opnieuw lijkt te richten op degenen die moeite hebben met het ontrafelen van de zeer rijke polyfone stemvoering op toetsinstrument(en). Vanuit die gedachte, die van het verhullen, blijkt dit consort het uitgelezen ensemble om de meest ingewikkelde polyfonie tot een ‘heldere stem' te verwerkelijken met als zeker niet onbelangrijke ‘bijvangst' een indrukwekkende blik op de – vaak radicale – inventie die anders misschien deels verborgen zou kunnen blijven. Als iedere stem zijn eigen soortelijk gewicht meekrijgt en het de interactie tussen de verschillende stemmen is die in dit meest uitgelezen discours de zo karakteristieke eigenschappen ervan blootlegt, is feitelijk veel gewonnen en niets verloren. Dat een strikt heldere opname binnen deze context onmisbaar is moge al bij voorbaat duidelijk zijn. En dat is gelukkig ook in deze derde aflevering het geval. Waarbij ik mij wel heb afgevraagd waarom voor deze drie afleveringen voor drie verschillende opnamelocaties werd gekozen. Want die verschillen worden daardoor wel sterker waarneembaar. Storend is het evenwel niet omdat er tussen de verschillende cd's uiteraard de nodige tijdruimte zit.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links