DVD-recensie

De meesterhand van Larry Weinstein

© Aart van der Wal, november 2016

The War Symphonies - Shostakovich against Stalin - Larry Weinstein Een film van Larry Weinstein (1997, opnieuw uitgebracht in 2016) Euroarts 2061018 • 76' •

Sinds de publicatie van Solomon Volkovs 'Testimony' (de door Antonina Bouis uit het Russisch in het Engels vertaalde versie die later ook in het Nederlands is verschenen) in oktober 1979 zijn de twijfels omtrent de authenticiteit ervan niet van de lucht geweest. Het boek verscheen (welbewust?) op een ongelukkig tijdstip, want Sjostakovitsj was vier jaar en twee jaar eerder in Moskou overleden. Daardoor was het onmogelijk geworden om  Volkov gebruikte bronnen uit eerste hand te verifiëren, terwijl er geluidsbanden noch notities van de componist zelf waren die konden bevestigen wat er door Volkov was opgetekend. Daarmee was de twijfel gezaaid die nooit meer zou verdwijnen. Dat Volkov de antwoorden op de kritiek niet paraat had kreeg een nieuwe lading mee: dat zijn jeugdige onervarenheid en enthousiasme hem tot deze slecht gedocumenteerde werkwijze hadden verleid.

Larry Weinsteins film dateert uit 1997 en dus zou je toch veronderstellen dat hij door de intussen verschenen kritische publicaties over en uit verschillende bronnen opwellende bezwaren tegen 'Testimony' aldus gewapend en voorbereid wat voorzichtiger te werk zou zijn gegaan. Een veronderstelling die bovendien werd ingegeven door Weinsteins grote reputatie als filmmaker. Hij was het immers die met zijn films over Glenn Gould (1993), Joaquin Rodrigo (1994) en Kurt Weill (1995) een waar prijzenfestijn had ontketend. Maar het pakte ditmaal anders uit, Weinstein baseerde een groot deel van zijn film 'The War Symphonies' uitgerekend op dat discutabele materiaal van Volkov die ook nog een werkzaam aandeel kreeg in de totstandkoming van de film, een feit overigens dat voor de kijker die niet beter weet verborgen blijft

De getuigen
Wat de beeldvorming omtrent Sjostakovitsj er in deze film niet beter op maakt zijn de door Weinstein aangezochte 'getuigen', tijdgenoten van Sjostakovitsj die hem van nabij hebben meegemaakt en die zeker iets te vertellen hebben over het repressieve klimaat waarin de componist - en niet alleen hij - moest opereren. Maar de indruk ontstaat al snel dat al die getuigenissen het patroon volgen zoals we dat uit Volkovs 'Testimony' al kennen. Of anders gezegd, ze sporen naadloos  met hetgeen er in het boek daarover wordt gezegd. Men kan dat toeval noemen, of juist een bevestiging van het waarheidsgehalte van het boek, nog versterkt door het feit dat zij nooit en te nimmer kennis hadden kunnen nemen van 'Testimony'  omdat die - uiteraard in de Russische versie - ten tijde van de gehouden interviews in Rusland nog niet was gepubliceerd. Boze tongen kunnen echter met evenveel gemak beweren dat de medewerking van Solkov werd gezocht om  de getuigenissen al bij voorbaat zoveel mogelijk in lijn te brengen met wat Volkov had opgetekend. Dit om 'vervelende' discrepanties te voorkomen. Waar de waarheid ook moge liggen, we mogen zonder meer vaststellen dat boek en film wat betreft het aandeel van Volkov keurig met elkaar in evenwicht zijn.

Een beeld als geen ander
De discussie over het waarheidsgehalte van 'Testimony' en van de getuigenissen in de film daargelaten, heeft Weinstein een in zowel filmisch als documentair opzicht buitengewoon indrukwekkend beeld geschetst van Sjostakovitsj als componist onder die nooit aflatende, systematisch vormgegeven repressie. Dit is geen film waarin de toeschouwer van veraf als op een presenteerblad allerlei gebeurtenissen in chronologische volgorde wordt voorgeschoteld, maar een film die de kijker al direct vanaf het begin meezuigt in een caleidoscopische stroom die van geen ophouden weet, met als epicentrum de Vierde symfonie, die in de film wordt gekenschetst als een profetisch werk waarin de door Stalin en zijn trawanten in gang gezette menselijke tragedie al met vooruitziende blik wordt aangekondigd. In dit geval een misser, want de werkelijkheid was dat toen de symfonie in 1936 werd voltooid de Sovjetunie al op weg om  een groot concentratiekamp te worden. Zoals Osip Mandelstam het kernachtig uitdrukte. En binnen die omheining was er weinig anders dan wat Osip Mandelstam erover schreef: 'Een heel volk leeft niet, voert slechts plannen uit'. Een feit is wel dat deze Vierde symfonie zowel naar vorm als naar inhoud binnen Sjostakovitsj' gehele symfonische oeuvre baanbrekend is geweest en dat het in die zin nooit meer is overtroffen (andere welsprekende voorbeelden, zij het in een ander domein, zijn Mozarts Pianoconcert KV 271 'Jeune Homme' en Brahms' Eerste pianoconcert). Zelfs niet door de deels op de atonaliteit rustende Veertiende symfonie.

Met meesterhand
Iedere film die niet op fictie is gebaseerd en waarin het documentaire aspect centraal staat moet kunnen leunen op een sterk gevoel voor waarheidsvinding. Een proces dat meestal uit meerdere lagen bestaat. Het is een kwestie van check and double-check en afgezien van de twijfel oproepende getuigenissen is Weinstein erin geslaagd om dat beeld ook op te roepen, mede dankzij een intelligente mix van muziek, 'footage' en voice-over commentaar, ingrediënten die met ware meesterhand zijn ingevlochten. Nog niet eerder heb ik zoveel illustratieve finesse gezien in de transitie van verleden naar heden, van het ene naar het andere tijdvak, nog niet eerder zijn de vele indringende scènes zo volmaakt ingebed in het Grote Verhaal. Dat zegt wel iets, en zeker met de wetenschap dat in de loop der tijd zoveel films en documentaires over Sjostakovitsj zijn verschenen of uitgezonden. Zo herinner ik mij de bijna uitputtende uitzendingen op BBC 2 medio jaren tachtig ('Shostakovich, a career'), 'Think today, speak tomorrow' begin jaren negentig, 'Soviet Echoes' medio jaren negentig  op Channel 4 en de speelfilm (met acteurs) 'Testimony' van Tony Palmer (hier besproken). Het zijn stuk voor stuk producties waarin Sjostakovitsj wordt geportretteerd als de dissident die tegen de verdrukking in componeerde; in tegenstelling tot de toondichter die keurig in de pas van het regime zijn werkstukken net zo keurig afleverde. Zoals in de Canadese radioserie 'In search of Shostakovich' uit 1994, waarin overigens nogal gericht werd gezocht op basis van en al ingenomen mening en niet geschiedkundige objectiviteit, met Sjostakovitsj' spijtbetuiging richting de Componistenbond als onuitwisbaar stempel op zijn gehele verdere levensloop.

Minder kwetsbaar
Welke positie Sjostakovitsj onder het stalinjuk ook mag hebben ingenomen, muziek componeren is uiteindelijk toch minder kwetsbaar dan in precieze bewoordingen neerschrijven wat je vindt, in welke vorm ook. Wie, zoals Osip Mandelstam, zo'n gedicht schrijft en in wijde kring verspreidt, heeft niet alleen de koffer onder het bed paraat, maar weet al bij voorbaat dat zijn vrije dagen zijn geteld:

Wij leven zonder onze voeten ons land te voelen,
Onze woorden zijn niet verder dan op tien pas te horen,
Maar waar nog een half gesprekje plaatsvindt,
Wordt de Kremlin-bewoner uit de bergen vermeld.
Zijn dikke vingers zijn vet als wormen,
En zijn woorden zijn onwrikbaar als loden gewichten,
Zijn kakkerlakkensnor lacht
En zijn beenkappen glanzen.
Hij is omgeven door een bende slankhalzige leiders
En hij maakt gebruik van de slavendiensten van halfmensen.
Zij fluiten, miauwen of janken,
Alleen hij oreert en port met zijn vinger,
Hij smeedt series decreten, als hoefijzers
Die hij mikt op je voorhoofd, je kruis of je oog.
En iedere terechtstelling is een traktatie
Voor de Osseet met de brede borstkas.
Ter wille van de luidruchtige faam van toekomstige eeuwen,
Ter wille van het verheven mensdom
Ben ik beroofd van mijn beker aan de dis der vaderen,
Van mijn levensvreugde en mijn eer.

Het staat buiten kijf dat ook Sjostakovitsj, zoals miljoenen anderen, werd beroofd van zijn beker, van zijn levensvreugde en in zekere zin ook van zijn (artistieke) eer. De film van Weinstein maakt dat op onverholen wijze in de meest sprekende termen ook duidelijk. Er is ook geen enkele twijfel aan dat de muziek van Sjostakovitsj ten zeerste is verweven met dat leven waarin oorlog en onderdrukking een hoofdrol kreeg opgedrongen en waarin voortdurend moest worden gelaveerd tussen die alsmaar schurende molenstenen van een bewind dat alleen meedogenloosheid kende en artistiek zelfbewustzijn. Over de getuigenissen zal het laatste woord niet zijn gezegd en waarschijnlijk ook nooit gesproken. De muzikale interacties zijn een genot om naar te luisteren, mede dankzij de fraaie audio-opname en het fabuleus spelende Radio Filharmonisch Orkest en Kirov Orkest onder een door zijn dirigeerkunst en medewerking aan talloze documentaires beroemd geworden Osseet van gelukkig geheel andere huize: Valery Gergiev.

index