DVD-recensie
God's Fiddler - Jascha Heifetz
© Aart van der Wal, oktober 2012
 |
God's Fiddler - Jascha Heifetz
Film van Peter Rosen over Jascha Heifetz (1901-1987)
EuroArts 2058538 • 88' • (2011)
Volgens Jascha (Jossif) Heifetz (Vilnius 1901, Los Angeles 1987) moest een violist over de zenuwen van een stierenvechter, de vitaliteit van een nachtclubhostess en de concentratie van een boeddhistische monnik beschikken. Door heel hard, maar vooral gedisciplineerd en systematisch te studeren en het beter te doen dan ieder ander lag er misschien een mooie carrière in het vooruitzicht. Dat is wat deze Amerikaans-Russische violist met zijn joodse achtergrond ook deed, maar - zo laat ons de film zien - hopeloos tekort schoot in het onderhouden van relaties met vrijwel iedereen, waaronder zijn gezin, zijn familie. Zijn twee huwelijken eindigden in een echtscheiding en met zijn kinderen had hij weinig op (zij werden in zijn testament buitengesloten). In de film komen zij niet aan het woord, maar anderen des te meer, die verhalen over zijn onvermogen om een normaal telefoongesprek te voeren, zijn ruwe optreden en zijn gewoonte om onaangekondigd bij kennissen binnen te vallen in de verwachting dat hij zou met alle egards worden gefêteerd. Degene met wie hij in zijn laatste levensjaren het nog redelijk goed kon vinden was zijn ex-leerling Ayke Agus, tevens de auteur van Heifetz as I knew him (Amadeus Press, 2001, ISBN 13 9781574670622, o.a. bij www.abebooks.com nog verkrijgbaar), het boek waarop de film grotendeels leunt. Het is dan ook Agus die we het meest horen en zien en die de ene na de andere anekdote over Heifetz uit de mouw lijkt te schudden. Wat niet wegneemt dat zij over de psyche van Heifetz niet echt iets te melden heeft. Zijn intimiderende optreden jegens zijn studenten maakte hem ook bij hen niet geliefd (een student vond het leslokaal met Heifetz zelfs een 'scary place'). Des te merkwaardiger dat deze meer dan strenge man menige doktersrekening voor hen betaalde en ze thuis uitnodigde om het einde van het semester met hem te vieren. Geen wonder dat zelfs voor Agus de 'mindset' van Heifetz deels in raadselen gehuld bleef.
De stoïcijn Heifetz. Zijn eigen raadsman bracht het kernachtig onder woorden: "Was hij eenzaam, of ongelukkig? Ik kan hem niet ongelukkig vinden.maar ook niet gelukkig.Hij was bijna voortdurende volmaakt stoïcijns ." De cellist Nathaniel Rosen betwijfelt zelfs of Heifetz überhaupt vrienden had: "Er waren mensen die zich zijn vriend noemden en zo gedroegen zij zich ook, maar er was heel vaak een angstige stemming in zijn nabijheid." Geen opwekkende woorden, terwijl de muzikale kant van Heifetz' niet dusdanig wordt belicht dat die voor voldoende tegenwicht kan zorgen. Peter Rosen zal hebben gedacht: luister maar naar Heifetz. En opnamen zijn er genoeg, waarin we - aldus Heifetzkenner Cor Molenbeek - een vioolfenomeen horen met zijn ronde en gedisciplineerde, uit de Russische vioolschool stammende toon, zijn uitzonderlijk lenige stoktechniek en dat typisch 'zwevende' geluid en kristallijnen effect. Zijn met superlatieven bewierookt spel valt niet te imiteren. Heifetz' credo 'Alleen de viool mag emoties overbrengen' wakkert echter ook weleens tegenwind aan. Ongewone tempi, onverwachte accenten en zijn sfinxachtige houding bezorgden hem het imago van onpersoonlijke 'koude schoonheid en mooi marmer'. Een poker face als hij speelt? Heifetz: 'Ik weet niets van dat soort dingen.'
Een soms niet onbegrijpelijke doch eenzijdige reactie, want in de beheerste, intens muzikale gevoelsuitingen en schijnbare luchthartigheid van deze introverte kunstenaar klinkt wel degelijk emotionele betrokkenheid door. Einddoel: het harmonieus samenvloeien van stijl, toon en techniek. Interpretatief en ambachtelijk pionierend voegt Heifetz gaandeweg de traditionele stromingen samen tot een eigen specifieke stijl, herkenbaar aan vooral objectiviteit. Zo is hij uitgegroeid tot een standaard voor menig violist van meerdere generaties, schreef Cor Molenbeek.
Tegelijkertijd was Heifetz een man die nooit thuis was, zich nergens thuis voelde en zijn eenzaamheid rechtstreeks verbond aan zijn vioolspel (tegen de vioolbouwer Hans Benning: "It's very lonely at the top. In order to get there, you have to sacrifice an awful lot."). Mogelijk wist Heifetz zelf niet wie hij nu precies was, behoudens wanneer hij zijn viool in handen had (Agus), of dat hij alleen maar door zijn vioolspel in staat was om met anderen te communiceren (Itzhak Perlman). De kans dat we het ooit te weten zullen komen is uiterst gering. De weg naar Heifetz ligt primair in zijn sublieme vertolkingen besloten, maar die 'andere kant' in dat boek van Ayke Agus en deze ronduit schitterende, met groot respect en vakmanschap gemaakte film, beide een 'must' voor iedereen die het spel van Heifetz in het hart heeft gesloten.
Met dank aan Cor Molenbeek (klik hier voor o.a. een discografisch overzicht )