DVD-recensie
© Maarten Brandt, augustus 2020
|
Beethoven: Pianoconcert nr. 4 in G, op. 58 Bruckner: Symfonie nr. 7 in E Emanuel Ax (piano), Wiener Philharmoniker o.l.v. Bernard Haitink |
 |
Dit gefilmde concert markeert de afsluiting van Bernard Haitinks dirigeeractiviteiten (aan het woord carrière had hij een notoire hekel!) die hij over een periode van maar liefst 65 jaar ten toon heeft gespreid. Volledigheidshalve dient hier aan te worden toegevoegd dat dit niet het allerlaatste optreden van de grootste Nederlandse dirigent was, want nadien zou hij zich nog in achtereenvolgens Londen (Proms) en Luzern over bovenstaand programma ontfermen. Anders dan men wellicht op grond van bovenstaande combinatie zou verwachten, een buitengewoon karakteristieke voor Haitink, kan worden gesteld dat hij tijdens zijn actieve leven een uiterst veelzijdig musicus was, die naast de klassieken van weleer tevens veel 20 e eeuws repertoire heeft uitgevoerd. Natuurlijk in de eerste plaats tijdens zijn 27-jarig durende chef-dirigentschap bij het Concertgebouworkest (met onder meer enorme hoeveelheden Nederlandse muziek) en het London Philharmonic Orchestra waarvan hij op een gegeven moment tevens chef was, maar ook bij de andere wereldberoemde orkesten (met name de Berliner- en Wiener Philharmoniker; met Berlijn had hij als gast een zeer lange relatie), waar de namen van Berg, Schoenberg, Webern, Lutoslawski en Kurtág even goed op de lessenaars prijkten als die van de grote B's en M's van weleer, ook al kwam de nadruk meer en meer op laatstgenoemde categorie componisten te liggen.
Fragiliteit, vergeestelijking en introspectie
Wat bij Haitink altijd opvalt is de specifieke klank die hij, om het even welk orkest hij ook dirigeert, met zich meebrengt, een klank die gaandeweg steeds slanker is geworden zonder dat het geheel daarbij overigens aan de vereiste ritmische scherpte inboette. Maar dit alles per definitie gevrijwaard van krachtpatserij en 'Pultvirtuosität'. In menig interview heeft hij te kennen gegeven dat hij niet weet hoe dat zit met die eigen klank. Of zoals hij het eens tegen mij uitdrukte: "Het is een raar mysterie." Een mysterie net zoals de muziek zelf dat altijd is en zal blijven. En waarvoor Haitink het grootste respect aan de dag legt door de musici van n'import welk orkest de vrijheid te gunnen het beste te geven wat zij in huis hebben. De gestiek van Haitink heeft door de vele decennia heen een aanmerkelijke versobering ondergaan. Men vergelijke bijvoorbeeld de met recht legendarisch te noemen Mahler Kerstmatinees - op zowel dvd als cd uitgebracht - met bijvoorbeeld dit eind augustus 2019 in Salzburg vereeuwigde concert. Fragiliteit, vergeestelijking en introspectie zijn dan ook de trefwoorden die me tijdens het ondergaan van deze productie door het hoofd schoten. Niet zelden meende ik naar de laatste - en in dit opzicht qua mentaliteit verwante - concerten onder wijlen Günter Wand te kijken. Minimale bewegingen alsmede een enkele oogopslag bleken voldoende het gewenste effect bij de musici te bewerkstelligen, juist omdat die gebaren alles uitstralen behalve dwingelandij. Alsof Haitink daarmee wil aangeven dat de muziek voor zichzelf moet spreken, zulks ook indachtig de befaamde uitspraak van Carl Schuricht: "Dien de partituur, maar bedien je er niet van."
Dialoog
In Beethovens Vierde pianoconcert zou aanvankelijk Murray Peraiha, met wie Haitink en 'zijn' Concertgebouworkest ooit alle vijf concerten opnam voor Sony, soleren, waar die moest wegens ziekte te elfder ure verstek laten gaan. Emanuel Ax bleek op de valreep in staat om hem te remplaceren. En hoe! Hier was geen sprake van 'concertare', dus 'wedijveren', maar van een dialoog tussen twee aristocraten van het zuiverste water. Twee eminente musici die elkaar perfect aanvoelden en uit dien hoofde complementeerden. Intimiteit en een voorbeeldige rankheid in het toucher van Ax staan garant voor een doorzichtigheid die met recht exemplarisch mag worden genoemd, waarbij de leden van de Wiener Philharmoniker zich opwierpen als een verzameling van kamermusici van het hoogst denkbare niveau. Juist dankzij die lichte toets werkte het contrast met het in verhouding tot de hoekdelen korte en van een tragische ondertoon voorziene langzame deel buitengewoon overtuigend. Het vibrato bij de strijkers getuigde van een uiterste aan dosering zodat kan worden vastgesteld dat zelfs aan Wenen de verworvenheden van de historisch geïnformeerde uitvoeringspraktijk niet ongemerkt voorbij zijn gegaan. Wat trouwens ook op konto van Haitink moet worden bijgeschreven wiens interpretaties met het Chamber Orchestra of Europe van een soortgelijke klankverfijning blijkgeven waar deze vertolking soms dicht bij in de buurt kwam.
Dramaturgie
Bruckners Zevende symfonie is een van de lijfstukken van Haitink. Hij maakte er maar liefst drie commerciële opnames van, twee met het Concertgebouworkest (Philips) en een met het Chicago Symphony Orchestra (CSO Resound). Met name die tweede opname uit Amsterdam, gemaakt in 1978, is mijns inziens nog steeds een van de beste vastleggingen van deze veel gespeelde en naast de Vierde meest populaire symfonie van de meester uit Ansfelden. In de Grote zaal van het Concertgebouw was ik trouwens aanwezig bij een uitvoering van de Zevende onder Haitink met de Staaskapelle Dresden, waarin hij het Amsterdamse resultaat qua spankracht, robuustheid en grandeur nog wist te overtreffen (hopelijk komt die verklanking ooit nog eens op cd uit!). Hoe het ook zij, er gaapt een wereld van verschil tussen de tweede vastlegging voor Philips en die net heet van de naald verschenen en op blu ray uitgebrachte visie met de Wiener Philharmoniker. In het eerste en het derde deel is Haitink een fractie langzamer dan in de oude registratie. Een ander punt is de soort klank, die in de Nederlandse hoofdstad verzadigder en met een enorme 'suspense' tot leven komt. Niet dat er in Salzburg geen spanning was, helemaal niet zelfs. Maar de toon is veel intiemer en opnieuw: neigend naar het kamermuzikale. Bruckners discours vloeit hier voorbij met de soort natuurlijkheid waarmee het water uit de kraan komt, respectievelijk door een rustige beek stroomt. Daarbij verrichten de Wiener onafgebroken wonderen voor Haitink, vol bewondering als ze zijn voor wat de man uitstraalt. En dit nogmaals bij machte van een wijze van dirigeren die volkomen onsensationeel is en daarin schuilt wonderlijk genoeg nu juist het sensationele. Alles wat ook maar bij benadering tendeert in de richting van een 'turbo-sound' schittert alom door afwezigheid. Een verhaal apart vormen de Wagnertuba's die weliswaar opvallend mild, maar desalniettemin een weldadige sonoriteit uitstralen. Opvallend is wel dat het hoogtepunt in het adagio - in feite dé climax van de symfonie - niet het overstelpende effect sorteert zoals we dat van menige andere uitvoering, inclusief die van Haitink zelf, kennen. Of en zo ja dit tevens aan de opname moet worden toegeschreven valt niet geheel met zekerheid te zeggen, aangezien de imposante passage voor Wagnertuba's en hoorns waarmee de coda van het langzame deel begint juist wel rijk en gedifferentieerd van dynamiek is, hetgeen onverminderd geldt voor het einde van de hoekdelen. Ik sluit dus allerminst uit dat dit mede een gevolg is van een door Haitink bewust uitgekiende dramaturgie.
De ovatie na dit evenement was er naar; het publiek ging uit zijn dak. En nadat het applaus voorbij scheen, maar enkele 'diehards' maar van geen ophouden wisten, verscheen Haitink aan de hand van zijn muze, zijn vrouw en trouwe begeleidster Patricia Bloomfield nog eenmaal op het podium. Een hoogst ontroerend moment van afscheid. Wellicht ook het afscheid van niet alleen Bernard Haitink, maar zelfs van een tijdperk. Want zullen we het ooit nog meemaken een grote Brucknersymfonie live op het podium te zien herscheppen? De toekomst zal het uitwijzen (of niet.). Laat ons er maar het beste er van hopen.
_______________
Een dag eerder, op 30 augustus, dirigeerde Bernard Haitink Bruckners Zevende symfonie in Salzburg, eveneens met de Wiener Philharmoniker op het podium. Klik hier voor de recensie.