CD-recensie

© Siebe Riedstra, februari 2017

The Holocaust accomplished the murder not only of millions of individuals but of entire schools of composition. The energetically middle-of-the-road, eclectic style that had prospered in Berlin, Vienna and Prague between the wars was effectively wiped out. One of the more prominent victims was the Czech-Jewish composer Ervin Schulhoff, who died of tuberculosis in the Wülzburg concentration camp, in august 1942. Alex Ross, 'The Rest is Noise'

Erwin Schulhoff werd geboren in 1894, één jaar voor Paul Hindemith. Beide componisten maakten al jong carrière door de virtuoze beheersing van hun instrument. Hindemith op de viool (op zijn twintigste concertmeester in Frankfurt), Schulhoff op de piano. Schulhoff was joods, Hindemith niet, maar beiden werden het slachtoffer van de hetze tegen Entartete Musik. Bij die term denken we in de eerste plaats aan moderne klankvinders als Schönberg en Stravinsky. Maar ze was natuurlijk vooral gericht tegen de verderfelijke invloed van de jazz. In de Verenigde Staten was dat 'negermuziek' - in Europa werd ze bij gebrek aan 'negers' vooral gespeeld door 'joden'. In Nederland was er voor 1933 ook al een term voor bedacht: 'ongewenschte muziek'.

Schulhoff overleefde de verschrikkingen van het fascisme niet, hij overleed in 1942 in een concentratiekamp aan tuberculose. Hindemith wist op tijd uit te wijken naar de Verenigde Staten en keerde na de oorlog terug naar Zwitserland, hij overleed in 1963. Schulhoff werd na zijn dood onmiddellijk vergeten, Hindemith wordt gerekend tot de belangrijkste twintigste-eeuwse componisten. Ruim een halve eeuw later blijkt er een subtiele verschuiving te hebben plaatsgevonden in die evaluatie. De belangstelling die in de jaren negentig nieuwe gezichtspunten opende op het fenomeen 'Entartete Musik' pakte met name voor Erwin Schulhoff goed uit. Zijn eclectische werkwijze maakte hem opnieuw actueel. Ook in Nederland, waar Werner Herbers met zijn Ebony Band bergen verzet heeft om Schulhoff opnieuw onder de aandacht te brengen.

De jazz die in de eerste decennia van de twintigste eeuw overwaaide naar Europa heeft niets van doen met het begrip jazz zoals wij dat vandaag kennen. Het waren vooral de nieuwe ritmes en de dansvormen die het publiek aanspraken, en waar componisten graag op inspeelden. In zijn 'Suite dansante en jazz' uit 1931 vinden we bij Schulhoff dan ook titels als Stomp, Strait en Fox-Trot; maar de noten zijn exact uitgeschreven. Van enige improvisatie is geen sprake. Wie deze werken wil uitvoeren ziet zich voor een interessante keuze gesteld: benader je deze muziek vanuit de klassieke traditie of laat je verworvenheden toe die er in de tijd van ontstaan nog niet waren?

We kunnen het toetsen aan twee opnamen van de 'Suite dansante'. Kathryn Stott maakte voor het label BIS een cd met de titel 'Hot Music'(hier besproken). Zij plaatst Schulhoff in zijn eigen tijdsgewricht en interpreteert zijn stukken door een romantische bril - subtiele agogiek en minieme ritmische fluctuaties maken duidelijk dat Brahms nog niet zo heel lang geleden de toon zette. Daahoud Salim studeerde aan het Conservatorium van Amsterdam klassieke- zowel als jazzpiano en zoekt binnen een vertolking van exact dezelfde noten naar een andere subtiliteit - ritmische energie en agogiek binnen de maatstreep. Wie Schulhoff zelf heeft horen spelen, weet dat Salim gelijk heeft - en Stott ook. Bent u geïntrigeerd door deze constatering, luister dan eens naar de Schulhoff-cd die Decca uitbracht onder de titel Concertos alla Jazz, in het kader van het project 'Entartete Musik'. Daarop staan een handvol opnamen van de pianist Schulhoff, waaruit niet alleen blijkt dat hij een topvirtuoos is, maar ook een weergaloos gevoel voor timing heeft.

Het 'schoolorkest' van het Amsterdams Conservatorium gaf op 26 april 2015 een concert in het Muziekgebouw aan het IJ onder de noemer Verboden Muziek. Voor de pauze klonk het Pianoconcert van Schulhoff, na de pauze de Vijfde Symfonie van Mahler. De pianosolist van de avond, Daahoud Salim (USA,1990) registreerde in september van dat jaar een aantal solowerken van Schulhoff, inclusief een vierhandige cyclus met pianiste Nadezda Filippova. Die zijn hier samen met de live-opname van het concert uitgebracht. Precies op tijd, want eerdere opnamen van het pianoconcert zijn er genoeg, maar als fysieke cd nog maar moeilijk te vinden. Voornoemde uitgave op het label Decca biedt ook nog het dubbelconcert voor fluit en piano, plus het concert voor strijkkwartet; de cd werd aangevuld met historische opnamen van de pianist Schulhoff in eigen werk. Op het betreurde label Koch verscheen in 1995 een cd met het pianoconcert in tandem met de vijfde symfonie; Gunther Schuller dirigeert het slordig spelende Kölner Rundfunk Sinfonie Orchester, Michael Rische is de solist. Binnenkort komt deze opname opnieuw uit in een verzameluitgave van twintigste-eeuwse pianoconcerten. Op het label Supraphon verscheen in 1994 een cd met de beide pianoconcerten (er is ook nog een Pianoconcert op. 11) met pianist Jan Simon - ook die is nergens meer te bekennen.

Vrij baan dus voor deze live-opname, waarop door Salim zowel als het orkest voortreffelijk wordt gemusiceerd: het applaus is meegesneden en het dak gaat eraf. Ook in de in alle rust opgenomen solowerken toont Salim dat hij de noten van Schulhoff niet alleen volkomen geabsorbeerd heeft, maar ook een gezonde portie levenslust meegeeft. Zijn timing is net als die van de componist uiterst subtiel. Van rubato kun je eigenlijk niet spreken, maar om in jazztermen te blijven: het swingt. Logistieke oorzaken zijn kennelijk verantwoordelijk voor de geringe speelduur van de schijf - de solowerken werden in één dag opgenomen. Op zich een forse prestatie, maar o wat jammer dat we met een pianist van dit kaliber niet een ruimere kijk in de keuken van Schulhoff mochten nemen. Er is nog zoveel moois: de Etudes de Jazz, de Schönbergiaanse Inventionen en de naar Prokofjev geurende Derde Pianosonate. Mogen we hopen op een spoedig vervolg?

index