CD-recensie

© Siebe Riedstra, januari 2017

De grote Russische violist David Oistrakh overleed op 24 oktober 1974 in het Amsterdamse Amstelhotel, 66 jaar oud en dus veel te jong. Hij had zichzelf dan ook niet gespaard. Voor een indringend verslag van zijn carriére verwijs ik graag naar de boeiende bespreking door Aart van der Wal van het portret dat Bruno Monsaingeon maakte van deze unieke kunstenaar. Wat zijn discografische nalatenschap betreft mogen we ons gelukkig prijzen. Honderden opnamen, voor een groot deel live registraties, al dan niet met toestemming, zijn inmiddels beschikbaar. Een aantal zijn uitgebracht in de encyclopedische verzameling Great Recordings of the Twentieth Century van EMI. Warner Classics heeft EMI ingelijfd, maar gelukkig is de catalogus behouden, zelfs de oude EMI nummers zijn overgenomen. Er is daarbij één opname die eruit springt, om verschillende redenen. Ten eerste het vioolconcert van Katsjatoerjan, geschreven voor Oistrakh, en opgenomen onder leiding van de componist. Zonder meer een uniek document, vastgelegd in goudeerlijk mono. Ten tweede de Suite de Concert van Serge Tanejev, een stuk dat nogal eens wordt afgeschreven als hopeloos maakwerk. Wie Oistrakh dit werk heeft horen spelen begrijpt dat een handvol kunstenaars in staat is om een stuk boven zichzelf uit te tillen en te verheffen tot de status van onsterfelijkheid - want dat is het in deze uitvoering, die gedirigeerd werd door de al even legendarische Nicolai Malko en is opgenomen in voorbeeldig stereo.

Aram Katsjatoerjan - Vioolconcert
De revolutie van 1917 heeft diepe sporen getrokken in de carrières van hele generaties Russische componisten. Strawinsky en Rachmaninov vertrokken naar het westen; Prokofjev zwierf decennia rond om uiteindelijk weer huiswaarts te keren. Sjostakovitsj bleef thuis en bivakkeerde na 1936 dikwijls kettingrokend en met een gepakt koffertje in het trappenhuis, klaar om opgepakt te worden. Bij Aram Katsjatoerjan, geboren in 1903, was het omgekeerde het geval. Als zoon van een boekbinder was voor hem een carrière in de muziek ondenkbaar, en muziekstudie op jonge leeftijd al evenmin. Pas toen de revolutie uitbrak zag de jonge Aram zijn kans schoon, en volgde zijn oudere broer naar Moskou. Daar studeerde hij cello en compositie en sloot zich aan bij zijn broer en diens kameraden op tochten door het land, om de arbeiders te verheffen met toneel, zang en dans. Het socialistisch realisme werd hem zo met de paplepel ingegoten, en hij heeft er zich zijn leven lang niet van gedistanciëerd. Aan het eind van de dertiger jaren was hij dan ook dolgelukkig, met een ontluikende carrière, een pril huwelijk en in blijde verwachting van zijn eerste kind. Dat was de achtergrond waartegen zijn vioolconcert tot stand kwam, met niemand minder dan meesterviolist David Oistrakh als peetvader.

Katsjatoerjan boekte zijn grootste successen met soloconcerten en balletpartituren. De avondvullende balletten Gajaneh en Spartacus trekken alleen in Rusland volle zalen, maar op concertpodia over de hele wereld klinken de Sabeldans en het 'Adagio uit de Onedin Line'. Het pianoconcert uit 1936 en het vioolconcert bezorgden Katsjatoerjan ogenblikkelijk internationale roem. Vooral in het Amerika van voor de koude oorlog waren ze uiterst geliefd, vergelijkbaar met de Vijfde en de Zevende symfonie van Sjostakovitsj. Katsjatoerjan is een componist voor wie ritme en melodie, geïnspireerd door de Armeense volksmuziek, een hoofdrol spelen. Het eerste deel van het Vioolconcert is gebouwd in de traditionele hoofvorm, bestaande uit expositie, doorwerking en reprise. De viool neemt ogenblikkelijk de leiding met een thema waarvan alleen het ritme belangrijk lijkt. Pas in het tweede thema wordt een markant Armeens melodische element hoorbaar. De overgang naar de doorwerking wordt gevormd door een korte cadens; na de doorwerking volgt een uitgebreide cadens, waarin aanvankelijk de klarinet een dialoog met de viool aangaat. David Oistrakh voorzag de componist ruim van technische adviezen, en schreef voor eigen gebruik een alternatieve cadens. Het intens melancholieke tweede deel zorgt voor een sereen rustpunt, in een simpele driedelige opbouw, waarin het derde segment een gevarieerde herhaling van het eerste is. De exuberante finale roept ogenblikkelijk herinneringen op aan het ostinate ritme van de sabeldans, met een meeslepende ontknoping die er voor zorgt dat het publiek al voor de laatste noot op de stoelen staat.

 Sergej Tanejev - Suite de concert
De Russische componist Serge Tanejev (1856-1915) was goed bevriend met Tsjaikovsky, en de pianosolist bij de premières van diens pianoconcerten. Als componist koos hij ervoor om zijn emoties in bedwang te houden, in tegenstelling tot zijn vriend en mentor. Hij verdiepte zich liever in het contrapunt en was de klassicistische vormen toegedaan, getuige zijn Suite de Concert voor viool en orkest, met quasi barokke elementen als Preludium en Gavotte. Veel meer werken van Tanejev zijn de moeite waard, en gelukkig ook discografisch vastgelegd. Vier symfonieën, kamermuziek en een groot aantal koorwerken met of zonder orkestbegeleiding zijn inmiddels beschikbaar. Twee werken springen er uit, de Vierde symfonie, en zijn opus 1, de cantate 'Johannes van Damascus'. De Vierde symfonie prijkt op het repertoire van niemand minder dan Valery Gergiev, en de Cantate mag zich sinds een jaar of tien verheugen in meerdere registraties. Tanejev schreef zijn Concertsuite voor de grote virtuoos Leopold Auer in 1908/9. Het stuk bestaat uit een Preludium, Gavotte, Sprookje, Tema en Variaties en Tarantella. Oistrakh maakte deze opname tijdens zijn tweede britse toernee, waar hij de première bracht van het eerste vioolconcert van Sjostakovitsj. Hij werkte bij die gelegenheid samen met Nicolai Malko (1888-1961), de man die hem in Leningrad in 1928 zijn eerste grote kans bezorgde.

index