CD-recensie

© Siebe Riedstra, maart 2014

Das wohltemperierte Clavier, die gouden vondst van Johann Sebastian Bach: eindelijk kon er gecomponeerd worden in alle denkbare toonsoorten zonder dat men met gekromde tenen moest luisteren. Twee bundels met twee maal 24 keer een preludium en fuga in iedere beschikbare toonsoort. Uitgerust met de bijnaam 'de Bijbel' van pianisten (en componisten) en de aanleiding tot de slogan 'geen dag zonder Bach'. Duizenden 'Kenner und Liebhaber' begonnen en beginnen de dag met een van de 48 - een ritueel met een magische aantrekkingskracht.

Over het hoe en waarom van de diverse metodes om te komen tot het gebruik van alle vierentwintig toonsoorten waarvan de Westerse muziek zich bedient verwijs ik graag naar het uitgebreide artikel van collega Aart van der Wal. Het oorspronkelijke 'Clavier' in de getempereerde stemming was het klavecimbel. Toen het klavecimbel een natuurlijke dood stierf bleef het even stil, maar in de tweede helft van de negentiende eeuw werd Bach herontdekt. Inmiddels was ook de getempereerde stemming van toetsinstrumenten verfijnd tot de gelijkzwevende stemming, die tot op de dag van morgen heeft standgehouden. De piano was voortaan het instrument waarop Bachs bijbel tot klinken kwam, en in de twintigste eeuw werd de interpretatie van die bijbel een deel van het openbare muziekleven. Recitals en geluidsdragers van 'de 48' zijn inmiddels een normaal verschijnsel, maar dan wel op de piano. Iedere andere interpretatie is in de minderheid.

Onderaan de lijst van beschikbare instrumenten bevindt zich het orgel. Waarom organisten zich niet bekommeren om dit meesterwerk is gemakkelijk te verklaren: Bach heeft ze voorzien van een overstelpende hoeveelheid preludiums en fuga's voor hun eigen instrument. Toch heeft het mij altijd geïntrigeerd hoe het kan dat de Toccata's voor 'Clavier' en het getempereerde 'Clavier' vrijwel compleet aan de aandacht van organisten konden ontsnappen. Frédéric Desenclos is jaren geleden al in dit gat gesprongen en maakte een complete editie op vier cd's voor het Franse label Triton. Ik heb mijn uiterste best gedaan om een bespreking van die uitgave op te duikelen, maar heb niets kunnen vinden.

Een heruitgave op het label Alpha is dus meer dan welkom. Desenclos doet niet moeilijk, hij speelt de noten zoals Bach ze heeft opgeschreven. Hier en daar vraagt de muziek om wat extra's in de bas, en dan wordt het pedaal even ingeschakeld. Er is niets ingewikkelds aan om deze muziek op het orgel te spelen, integendeel. Desenclos laat op overtuigende wijze horen dat het kan, hoe het kan, en dat het klinkt als een klok. Vier verschillende orgels komen tot klinken, niet gehusseld maar een voor elke cd. Twee historische Nederlandse orgels tegenover twee gloednieuwe instrumenten. Dat heeft ook een merkwaardig effect op het verschijnsel 'wohltemperiert', gelijkzwevend, en de toonsoorten. Niet alleen zijn deze vier instrumenten ieder volgens een eigen methode gestemd, de basis voor die stemming verschilt ook. De stemming van de oude orgels is een a van 415 Hz, de nieuwe instrumenten volgen de orkeststemming van vandaag, 440 Hz. U begrijpt het al, het C-groot op de eerste cd klinkt heel anders dan het C-groot van de derde.

Wie de cd's als op zichzelf staande 'recitals' beluisterd zal daar geen last van hebben, al blijft het puur theoretisch een aanvechtbare beslissing. Het grote voordeel is dat we vijf kwartier mogen genieten van de schitterende klankkleuren van het orgel in de Sint Maartenskerk te Zaltbommel. De disposities van de vier instrumenten plus de gebruikte registraties zijn helder in het boekje afgedrukt. De opname is ondanks de akoestische ruimte helder en doorzichtig gebleven. De vier cd's worden beschermd door kartonnen 'wallets' en zitten in een plat kartonnen doosje. Hier valt heel veel te genieten.

index