CD-recensie

© Maarten Brandt, november 2023

Het schilderij Le Radeau de Meduse uit 1818/19 van Jean-Louis Théodore Géricoult - te bewonderen in het Louvre - vormde de inspiratie voor de Duitse componist Hans Werner Henze voor zijn grootse en zeer aangrijpende oratorium Das Floss der Medusa (1968) dat nog steeds relatief onbekend is, maar geleidelijk aan toch wat meer in de belangstelling is komen te staan. Ook in ons land waar het op een uiterst pakkende tekst van librettist Ernst Schnabel gebaseerde stuk voor het eerst in de NTR ZaterdagMatinee op 22 november 2014 tot klinken werd gebracht en vervolgens de geënsceneerde versie door de Nederlandse Opera werd geproduceerd (18 maart 2018). Dit achtereenvolgens onder supervisie van Markus Stenz en Ingo Metzmacher en in het laatste geval geregisseerd door Romeo Castelucci. Dat het zo lang heeft moeten duren alvorens dit werk enige bekendheid kreeg heeft alles te maken met de politieke reuring van dat moment, die roerige jaren zestig. Dat die vuurdoop - gepland op 9 december 1968 in de Planten-und-Blomen-Halle-B te Hamburg - op het allerlaatste moment werd afgeblazen lag, overdrachtelijk gesproken, bepaald niet aan het gebrek aan vuur, integendeel.

Hans Werner Henze (r.) en regisseur Charles Regnier tijdens de voorbereidingen van de première in Hamburg

Maar het leidde er wel toe dat Das Floss der Medusa aanvankelijk louter als schandaal - en au fond als een van de grootste schandalen uit de muziekgeschiedenis - bekend is geworden. Hoe dan ook mogen we dankbaar zijn voor het feit dat de technici van Deutsche Grammophon zo slim waren geweest tijdens de generale de band te hebben laten meelopen. En dat is maar goed ook, want Henze, onder wiens leiding de première zou plaatsvinden had zich van een supercast verzekerd bestaande uit Edda Moser (alias de dood), Dietrich Fischer-Dieskau (Jean-Charles) en als spreker Charles Regnier. Wie verder wil worden geïnformeerd over de omstandigheden van die officieel nooit van de grond gekomen zijnde uitvoering verwijs ik graag naar de bijdragen van collega Aart van der Wal en ondergetekende elders op onze site.

Drie registraties
Inmiddels zijn we ruim een halve eeuw verder en zowel het befaamde schilderij van Géricoult als het gelijknamige oratorium van Henze zijn er - helaas - alleen maar actueler op geworden. Hans Reichenfeld schreef ooit naar aanleiding van de eerste plaatopname van het War Requiem (1961/62) van Benjamin Britten onder leiding van de componist dat men geen gelegenheid voorbij zou moeten laten gaan dit werk uit te voeren. Die opmerking bleek niet aan dovemansoren te zijn gericht, want er valt moeilijk een oratorium te bedenken dat zo - als ik dit woord in dit verband mag gebruiken - heidens populair is als juist dit stuk. En sterker nog: menig zichzelf respecterend toonkunstkoor in binnen- en buitenland heeft het op zijn repertoire. Een verzachtende omstandigheid in het geval van Das Floss der Medusa is uiteraard wel dat de moeilijkheidsgraad van dit opus hoger is dan die van Brittens monumentale dodenmis. Niettemin valt het aantal opnames van Henze's Floss der Medusa in het niet wanneer men dit afzet tegen dat van Brittens oorlogsrequiem - door Stravinsky overigens gekscherend (de kosmopolitische rus was altijd wel in voor een 'bon mot') "The battle of Britten" genoemd - terwijl Henze het tot nu toe met drie registraties moet stellen, te weten die van de al genoemde generale onder hemzelf (DG, heruitgebracht in hun fraaie Henze-Edition), een fenomenale vertolking onder Peter Eötvös (SWR, klik hier voor de bespreking) en deze nieuwe (hoewel nieuw, de opname dateert uit 2017 en is dus nu ongeveer 5 jaar oud) onder Cornelius Meister.

Jean-Louis Théodore Géricault: Le Radeau de la Méduse (1818/19)

De dood als verleiding
Maar hoe men het ook wendt of keert, Henze's Floss der Medusa is zo schrijnend actueel dat men inderdaad geen gelegenheid voorbij zou moeten laten gaan dit werk uit te voeren en/of thuis intensief te beluisteren. Ga maar na, dagelijks zien we hoe boten met uitgeputte en stervende asielzoekers het slachtoffer zijn van politiek wanbeleid, hoe de meest gruwelijke moordpartijen in het Midden-oosten, Rusland en de Oekraïne plaatsvinden. Dit zijn de 'gewone' beelden die om het uur via de TV-en smartphone-schermen tegen wil en dank de revue passeren. En die informatie komt via deze weg en allerhande sociale media in een dermate sneltreinvaart op ons af dat onnoembaar vele mensen niet alleen volledig afgestompt raken en, veel erger nog, via n'import welke complottheorieën een rechtvaardiging trachten te zoeken voor deze onmogelijk te tolereren gruwelijkheden. Dit ook getuige allerhande tegen het fascisme aanschurkende bewegingen, om niet te zeggen groepen die zich er niet voor schamen zich ronduit als zodanig te afficheren. Daar staat tegenover dat de machteloosheid van die mensen welke het goede met de wereld voorhebben en die hun idealisme nog trachten te koesteren bij het aanzien van dit alles niet alleen depressief worden, maar zelfs innig naar de dood verlangen, de dood als verleiding om aan deze ellende te kunnen ontsnappen. Het toenemend aantal zelfmoorden van tegenwoordig, ook in ons land, spreekt in deze boekdelen.

Morele verplichting
Dat laatste, die verleiding, die op zich invoelbare neiging tot escapisme, was bijvoorbeeld een belangrijk onderwerp in Henze's Tristan voor piano, tape en orkest (1973), maar het is ook een van de rode draden die door Das Floss der Medusa heenloopt. Juist op het ogenblik van de epiloog gedurende welke in een soort eschatologisch visioen de dood, in deze uitvoering voorbeeldig gerealiseerd door Sarah Wegener, een gewichtloze wereld voor ons geestesoog wordt opgeroepen waarin de "schepen vliegen" in een soort hallucinerend-zwevende toestand, breekt de aardse realiteit onbarmhartig in. De onontkoombare en ondubbelzinnig duidelijk door de spreker verwoorde boodschap van de inmiddels omgekomen Jean-Charles die tijdens zijn sterven de blik richtte op het aan de horizon opdoemende reddende schip liegt er niet om: De overlevenden van de teloorgang van de Medusa worden met de zware morele verplichting opgezadeld om in de wereld terug te keren en wel "belehrt von Wirklichkeit, fiebernd Sie um zu stürzen".

	Hans Werner Henze met de partituur van 'Das Floß der Medusa'

Bezwaar
En uitgerekend hiermee is in de uitvoering onder Meister iets speciaals aan de hand. De eerste versie, zoals die op de DG opname onder leiding van de componist valt te horen, eindigt tijdens de laatste tekst van de spreker met louter slagwerk dat alleen ritmisch scanderend het Ho Ho Ho Chi Min motief obsessief herhaalt. Nadien heeft Henze dat slot nog een extra boost gegeven door het voltallige orkest erbij te betrekken en dusdoende een bijna onverdraaglijk spannend crescendo te bewerkstelligen. Maar Meister vond dat niet voldoende en besloot om het koor ook de woorden Ho Ho Ho Chi Min telkens te laten herhalen. Hoewel dit feit in de toelichting bij deze cd niet onvermeld blijft, ontbreekt de rechtvaardiging ervan. Misschien zijn er documenten waaruit valt te destilleren dat de componist de mogelijkheid open laat dit wel of niet te doen, maar daarover blijven we geheel in het ongewisse. Een ander bezwaar van dat letterlijk blijven uitspreken van deze naam is dat de universele portee van de boodschap daardoor aan lading inboet, hoe schitterend het effect op zich ook is (maar dat is een ander verhaal). Het mag toen onder meer over Vietnam en Cuba zijn gegaan, maar dankzij de kritische distantie die wij thans ten opzichte van dit oratorium bezitten en waarin de hele muziekgeschiedenis van Monteverdi's Orfeo tot en met Bergs Lulu (en Henze zelf!) met alle schakeringen daartussen in meeresoneert, kunnen we anno 2023 stellen dat dankzij het exemplarisch hoge niveau van Henze's klanktaal deze partituur op en top een ereplaats in de grote canon van onze klassieke - en dit in de meest ruime zin van het woord - traditie verdient.

Intrigerende paradox
Maar afgezien hiervan is ook deze vertolking zonder meer grandioos en doet deze bepaald niet onder voor die onder de componist en Peter Eötvös. Laatstgenoemde is in verhouding de snelste - hoewel het slechts om een paar minuten gaat; hij presenteert Henze's naar de keel grijpende epos echt "aus einem Guss" en die aanpak overtuigt enorm. Meister is de meest uitgebalanceerde van het drietal en licht schitterende details uit, waarbij met name de lyrische impact het volle pond krijgt. Door die soms duidelijk aanwezige 'onderdruk' krijgt dat eerder genoemde slot - welke bezwaren men ook tegen Meisters ingrijpen (zie hierboven) kan hebben - een extra gewicht. En de twee protagonisten alsmede de spreker zijn ook in deze verklanking, die op formidabele wijze in de bites is gevangen, van het hoogst denkbare niveau. Wat me tijdens het luisteren ook en niet in de laatste plaats trof is de kwetsbaarheid en fragiliteit van het onderwerp, als gevolg waarvan de muziek nog eens extra onderstreept aan welk dun draadje ons bestaan op deze planeet hangt. In dit verband wil ik speciaal het aandeel van de Wiener Sängerknaben noemen die dat met een zeldzaam raffinement voor het voetlicht brengen. Met een allure die, hoe vreemd het ook moge klinken voor een werk als dit waarin het juist om de turbulentie van de aardse problemen in hun meest extreme vorm draait, bijkans raadselachtige en hemelse schoonheid. Daarbij krijgt men het gevoel dat alleen de muziek, ja de muziek der sferen ons nog kan redden. Toch, en dat is de intrigerende paradox die Henze's credo in optima forma belichaamt, is het uitgerekend de muziek die ons maatschappelijk bewustzijn kan vergroten en waardoor creatieve oplossingen in zicht komen om de ellende waaraan deze wereld ten prooi is wellicht te kunnen lenigen. Henze's Das Floss der Medusa is, behalve een meesterwerk van de hoogste orde, om ter afsluiting de titel van een boek van een bekend Nederlands oud-politicus te parafraseren "Een klinkende schreeuw om recht!" Dringend aanbevolen!

index