CD-recensie

© Aart van der Wal, oktober 2023

Het madrigaal heeft vanaf de zestiende eeuw zijn typisch Italiaanse karakteristieken behouden. Dat bleef zo toen aan het einde van die eeuw een madrigaalschool van bescheiden omvang ontstond die de tekst van het typisch Italiaanse madrigaal in het Engels vertaalde maar ook zelf dergelijke madrigalen ontwierp. Het had in Italië zelf, maar ook in Engeland en elders op het Europese vasteland niet of nauwelijks invloed.

Duitse componisten, met als belangrijkste representanten Hans Leo Hassler (1564-1612) en Heinrich Schütz (1585-1672), lieten zich door hun verblijf in Venetië ook door het madrigaal inspireren en namen de Italiaanse teksten en stijlfiguren als fundament voor hun creaties op dit gebied, waarbij ze het Noord-Duiitse idioom met het Italiaanse wilden verbinden, wat zeker Schütz in zeer hoge mate ook lukte.

Schütz Madrigalenboek I (Il Primo Libro de Madrigali), geboekstaafd als zijn opus 1 (hij was een van de eerste componisten die opusnummers toekende), wordt gevormd door negentien schitterende stukken , gecomponeerd door een jonge en diepgelovige Lutheraan die zich desondanks volkomen thuis voelde in het katholieke Italië een buitengewoon indrukwekkende symbiose tot stand wist te brengen tussen het provinciale Duitse Kassel en ‘La Serenimissa', ofwel het zo uitermate kunstzinnige en kosmopolitische Venetië. En misschien nog belangrijker: hij erin was geslaagd om zijn Italiaanse ervaringen niet alleen de nodige ruimte te geven in zijn eigen muziek, maar dar hij daarmee ook de toekomst van de Duitse muziek fundamenteel zou bepalen. Schütz als de uiterst vaardige alchemist die het soepele Italiaanse madrigaal met de wat stijve Duitse kermuziek wist te verbinden, met later in zijn kielzog Bach, de strenge Lutheraan die alle muzikale verworvenheden van zijn voorgangers naar nieuwe creatieve dimensies wist op te stuwen. Schütz en Bach: ze kunnen als scheppers van een uiterst belangrijk oeuvre niet los van elkander worden gezien.

Hoe verbazingwekkend is het niet dat Schütz als vierentwintigjarige in 1609 in Venetië arriveerde en al twee jaar later, nadat hij er zijn opleiding bij Giovanni Gabrieli had voltooid, in staat bleek om zijn eerste boek met madrigalen te publiceren, en wel op een dusdanig hoog niveau dat het deed vermoeden dat hij zich al vele jaren in dit zo bijzondere genre had bekwaamd.

Dat sombere, dat zat er bij Schütz al vroeg in, nadat verschillende tragedies diepe voren door zijn dan bestaan hadden getrokken. Zo verloor hij in kort tijdsbestek zowel zijn ouders als zijn enige broer, zijn beide dochtertjes en zijn jonge echtgenote (na haar dood in 1625 hertrouwde hij niet, bleef eenzaam). De voortrazende pest en dysenterie maakten ontstellend veel slachtoffers, waar dan nog het gruwelijke oorlogsgeweld bijkwam dat ook nog eens radicaal een einde maakte aan allerlei burgerlijke vrijheden en tot hysterische rechtspraak leidde, waardoor vrijwel niemand nog enigszins zeker was van zijn lot. De in 1618 uitgebroken Dertigjarige Oorlog kostte een derde van de Duitse bevolking het leven, waarover Schütz zelf schreef dat 'die löbliche Music von den anhaltenden gefährlichen Kriegs-Läufften in unserm lieben Vater-Lande Teutscher Nation nicht allein in grosses Abnehmen gerathen, sondern an manchem Ort gantz niedergeleget worden'.

Heeft Schütz' creatieve ontwikkeling onder deze zo bezwarende en drukkende omstandigheden geleden? Het lijkt eerder dat ze op zijn ontwikkeling als mens en musicus van positieve invloed zijn geweest. Van die muziek valt in ieder geval niet af te lezen dat Schütz zich op ook maar enigerlei wijze creatief geremd heeft gevoeld. Ook later niet, zoals we kunnen aflezen van zijn in 1636 voltooide ‘treurmuziek', feitleijk pure gelegenheidsmuziek, het Concert in Form einer Teutschen Begräbnis-Missa, een waar meesterwerk dat hij zelf van een passend voorwoord voorzag:

War es denn nicht genug an dieser Straff und Ruhte
Mit der der höchste Gott uns aus gerechtem Muthe
Und unsere schwere Sünd und grosse Missethat
Durch den Bellonen Grimm hie her gesteupet hat;
Daß eben auch darzu dies Unglück musste kommen
Daß Ihr O wehrter Held uns würdet hingenommen
Durchs Todes Wüterey in der so trüben Zeit
Und mehren uns dadurch so sehr die Noth und Leid?

Natuurlijk stond in die tijd het musiceren onder grote druk en was het niet anders dan dat iedere nieuwe compositie maar ook muziekuitvoeringen onder het slechtst denkbare gesternte stonden. Al was God altijd wel nabij, zoals blijkt uit Schütz' inleiding die hij voor de in 1636 in Leipzig gepubliceerde Kleine Geistliche Konzerte schreef: '... Damit mein von Gott verliehenes Talentum in solcher edlen Kunst nicht gantz ersitzen bleiben sondern nur etwas weniges schaffen und darreichen möchte'.

Deze grote wegbereider legde al rond 1611 de naadloze verbinding tussen de karakteristieken het madrigaal van de grote Italiaanse meesters als Gabrieli, Marenzo en Monteverdi, en zijn eigen onverwisselbare, veelal monumentale stijl, met daarnaast het volmaakte ‘huwelijk' tussen tekst en muziek. Met Schütz' Italiaanse madrigalen begon diens muzikale en avontuurlijke reis naar een in die tijd in en rond Dresden nog ongekend meesterschap.

Paul Agnew heeft, bezien vanuit de historiserende uitvoeringspraktijk, deze madrigalen een eerder solistisch dan korisch decorum meegegeven, wat op sommige punten een nogal hachelijke onderneming kan zijn, zowel puur vocaaltechnisch als ten aanzien van taalbeheersing, dictie, articulatie en frasering. Les Arts Florissants excelleert evenwel in alle geledingen op het hoogst denkbare niveau, kristalhelder, strak, met een fabuleuze stemvoering en de spontaniteit in zelfs ieder detail, waardoor Schütz' geniale melodielijnen en dito harmonisch vormgegeven onderbouw eveneens optimaal tot gelding komen. Wat dus tevens het nodige zegt over de opname, want ja: die is schitterend.

index