CD-recensie

© Aart van der Wal, juni 2024

Na Letter(s) to Erik Satie (hier besproken) is er een alsnog vervolg gekomen: het in diezelfde maand (april 2023) opgenomen Cage2. Zo op het eerst gezicht enigszins verwarrend omdat de albumtitel lijkt te suggereren dat er een Cage1 zou zijn, maar dat is dus niet zo, waarover later in deze recensie, in de door de pianist zelf gegeven toelichting, meer.

Cage2 is uitsluitend gewijd aan werken van deze componist voor ' prepared piano'. Pianostukken die de behoorlijke mishandeling van het instrument in het vooruitzicht stellen, want er moeten schroeven, bouten, moeren, plastic schijfjes, bamboestaafjes, munten en - gelukkig minder 'ingrijpend' - stukjes rubber, wollenstof en zelfs tochtstrippen aan te pas komen. Voorwerpen die tussen of over de snaren dienen te worden geplaatst, waardoor - hoe kan het anders - de oorspronkelijke klank van het instrument een geheel andere gedaante aanneemt. Een proces wat op zich veel tijd kost en in een concertoptreden voor feitelijk onpraktische of zelfs onmogelijk lange cesuren zorgt (daarover later meer in fr door Bertrand Chamayou gegeven toelichting).

Foto © Maggie Molby

Het idee voor deze zeker toen revolutionaire ingrepen deed Cage op in 1940, met als directe aanleiding een door de Afro-Amerikaanse danseres Syvilla Fort aan hem gegeven opdracht tot het componeren van muziek voor het ballet Bacchanale. Een idee dat feitelijk uit nood was geboren, want het bleek wegens ruimtegebrek onmogelijk wat Cage in gedachten had: muziek voor een kleine percussiegroep. Door de beperkte ruimte (dat van het Repertory Playhouse in het Amerikaanse Seattle) gedwongen moest naar een andere oplossing worden gezocht. Waarmee het idee van het slagwerk echter nog niet uit zijn hoofd was verdwenen. Uiteindelijk viel de keus op een 'baby grand' piano, waarmee het idee van de 'prepared piano' was geboren. Of misschien toch niet helemáál, want zo'n 120 jaar eerder was het de vrijwel dove Beethoven die zijn vleugel zo liet inrichten - met behulp van onder meer een resonator - dar hij toch nog íets van zijn klank kon waarnemen.

De resonator zoals Beethoven die moet hebben gebruikt

Maar Cage was in dit volstrekt nieuwe domein de visionair die in de jaren veertig en vijftig een groot aantal werken voor de geprepareerde piano schreef. Hij verkende ermee de dan nog ongekende, enorme rijkdom aan nieuwe klankkleuren maar ook speeltechnieken en ontsloot aldus een geheel nieuwe klankwereld, sterk beïnvloed door wat hem in die tijd in hoge mate fascineerde: de stammenmuziek uit Afrika, de niet minder exotische klanken van de Balinese gamelan, het zenboeddhisme en wat menigeen in die tijd sterk bezighield: de rassenscheiding (Our Spring Will Come) naast de onpeilbare tragedie van de Tweede Wereldoorlog (In the Name of the Holocaust).

Foto © Maggie Molby

Voor Cage was de geprepareerde piano tevens de eerste stap richting het onbestemde, het onbepaalde. Omdat iedere geprepareerde piano nu eenmaal anders reageert, het gebruikte materiaal en de plaatsing ervan talloze variaties mogelijk maakt. Een grotere of juist een kleinere schroef, de dikte van het rubber, het soort en de de vorm van het plastic, meer of juist minder wollenstof enzovoorts: het zijn allemaal elementen die veel invloed hebben op de uiteindelijke klank, waarbij ook de speltechniek om de hoek komt kijken.

Foto © Maggie Molby

Om dat als componist toch zo goed en zo effectief mogelijk in eigen hand te houden, ontwierp Cage gedetailleerde tabellen die de 'performer' ter harte konden (niet per se moesten) nemen:

Een belangrijk aspect daarbij is dat iedere uitvoering door het concept een nieuw en uniek karakter heeft: iedere gelegenheid creëert immers andere stemmingen, frequenties, timbres end. Dat alleen al maakt het, nog afgezien van de muziek, tot een altijd weer avontuurlijke en fascinerende luisterervaring.

Afgezien van de voor Syvilla Fort geschreven (veelal repetitieve) muziek bevat Cage2 ook dansstukken die speciaal waren bedoeld voor dansers en choreografen als Valerie Bettis, Merce Cunningham, Wilson Williams, Pearl Primus en Jean Erdman. Met Cunningham vormde Cage overigens een iconisch duo. Hij werd later zijn levenspartner, nadat Cage in 1944 van Xenia officieel was gescheiden. Twee stukken op dit album vormen de weerslag van de huwelijkscrisis waarin Cage zich toen bevond: The Perilous Night en A Valentine Out of Season.

Terugkerend naar de albumtitel, Cage2, tevens de titel van het podiumoptreden (fragmenten ervan op YouTube) dat Bertrand Chamayou samen met zijn vriendin, danseres en choreografe Élodie Sicard, ontwierp, bestaande uit de op deze cd vastgelegde twaalf werken voor geprepareerde piano, door Cage gecomponeerd tussen 1940 en 1945.

Met Élodie Sicard tijdens een voorstelling in de Opéra de Dijon

Chamayou:

The ideal listening format for these pieces on CD or streaming, which allows the listener to immerse themselves in these strange and complex sonorities as if they were burying their head inside the piano itself. But whenever I have played this music in the concert hall I always felt like I was running up against two problems. The first is that, given the repetitive patterns of the music, I often sensed a missing element on stage, namely the counterpoint of bodily movement. It was this that made me see clearly that I needed to revert to the original piano-dance form.

The second problem was the complexity of the preparations and the time needed to get everything set up, which made it virtually impossible to perform a sequence of these pieces on a single piano.

It was after a lot of head-scratching that I came up with the solution of playing these 12 pieces on four pianos, prepared in advance and with tiny adjustments made during the performance by an assistant.

The power of 2 appended to Cage's name is a reference to the scaling down of forces to just two performers, my own gestures giving rise to those of Élodie. It is also, quite simply, the square demarcated by the four pianos positioned at the four corners of the stage.

Heeft Chamayou de tabellen van Cage ter harte genomen, heeft hij ze naar de letter gevolgd? Ik heb het niet kunnen controleren, maar het lijkt niet waarschijnlijk. Alleen al omdat iedere piano (concertvleugel) anders is, terwijl Cage zijn tabellen samenstelde aan de hand van uitsluitend zijn ervaringen met zijn specifieke instrument(en).

De 'prepared piano' van Bertrand Chamayou

Cage2 is uitgemond in een fascinerend project, in Chamayou's woorden 'a blend of genres, an utopian recital for prepared piano crossed with a sort of contemporary cabaret.' Zo dient ernaar te worden geluisterd, bij voorkeur in precies dezelfde volgorde als tijdens de podiumoptredens.

De opnamestudio is overigens dezelfde als voor Letter(s) to Satie is gebruikt. Chamayou nam de gelegenheid te baat om enig bouwmateriaal dat door de aannemer in de studio had achtergelaten in de vleugel te plaatsen, in de gedachte dat Cage dat zeker zou hebben goedgekeurd...

In welk teken staat deze uitvoering? Ik kan niet beter doen dan in dit verband een bekende uitspraak van Cage te herhalen: Instead of being annoyed by all these changes, I have accepted them as part of the experience of moving from control to the acceptance of what arises.'

'What arises' is een fenomenaal gerealiseerd eerbetoon aan de muzikale nalatenschap van John Cage (1912-1992).

________________
Wie er meer over wil weten verwijs ik graag naar The Prepared Piano Music of John Cage: Towards an Understanding of Sounds and Preparations op onze site (klik hier).

index