CD-recensie

© Aart van der Wal, oktober 2017

Slechts weinigen onder ons zullen het zich kunnen voorstellen wat het betekent om doof te zijn. Nog minder die bovendien chronisch worden geplaagd door een brommen, ruisen, borrelen of fluiten. Of zelfs een combinatie daarvan, met of zonder vervormingscomponenten. Dat onder deze feitelijk onmenselijke omstandigheden zelfs nog kan worden gecomponeerd heeft de muziekgeschiedenis bewezen. De eerste naam die daarbij in gedachten komt is die van Ludwig van Beethoven. Hij was pas 26 toen de eerste grote gehoorproblemen zich aandienden. Het beroemde 'Heiligenstädter Testament' van de dan 32-jarige componist en pianist spreekt boekdelen (klik hier voor het facsimile):

für meine Brüder Carl und -------------------------------Beethoven
"O ihr Menschen die ihr mich für Feindseelig störisch oder Misantropisch haltet oder erkläret, wie unrecht thut ihr mir, ihr wißt nicht die geheime ursache von dem, was euch so scheinet, mein Herz und mein Sinn waren von Kindheit an für das zarte Gefühl des Wohlwollens, selbst große Handlungen zu verrichten dazu war ich immer aufgelegt, aber bedenket nur daß seit 6 Jahren ein heilloser Zustand mich befallen, durch unvernünftige Ärzte verschlimmert, von Jahr zu Jahr in der Hoffnung gebessert zu werden, betrogen, endlich zu dem überblick eines dauernden Übels (dessen Heilung vieleicht Jahre dauren oder gar unmöglich ist) gezwungen, mit einem feurigen Lebhaften Temperamente gebohren selbst empfänglich für die Zerstreuungen der Gesellschaft, muste ich früh mich absondern, einsam mein Leben zubringen, wollte ich auch zuweilen mit einmal über alles das hinaussezen, o wie hart wurde ich dur[ch] die verdoppelte traurige Erfahrung meines schlechten Gehör's dann zurückgestoßen, und noch war's mich noch nicht möglich den Menschen zu sagen: sprecht lauter, schrejt, denn ich bin Taub, auch wie wär es möglich daß ich die Schwäche eines Sinnes angeben sollte, der bej mir in einem Vollkommenern Grade als bej andern sejn sollte, einen Sinn denn ich einst in der grösten Vollkomenheit besaß, in einer Vollkommenheit, wie ihn wenige von meinem Fache gewiß haben noch gehabt haben - o ich kann es nicht, drum verzeiht, wenn ihr mich da zurückweichen sehen werdet, wo ich mich gerne unter euch mischte, doppelt Wehe thut mir mein unglück, indem ich dabej verkannt werden muß, für mich darf Erholung in Menschliche Gesellschaft, feinere unterredungen, wechselseitige Ergießungen nicht statt haben, ganz allein fast nur so viel als es die höchste Notwendigkeit fodert, darf ich mich in gesellschaft einlassen, wie ein Verbannter muß ich leben, nach ich mich einer Gesellschaft, so überfällt mich eine heiße Ängstlichkeit, indem ich befürchte in Gefahr gesezt zu werden, meinen Zustand merken zu laßen - so war es denn auch dieses halbe Jahr, was ich auf dem Lande zubrachte, von meinen vernünftigen Ärzten aufgefodert, so viel als möglich mein Gehör zu schönen, kamm er fast meiner jezigen natürlichen Disposizion entgegen, obschon, vom Triebe zur Gesellschaft manchmal hingerissen, ich mich dazu verleiten ließ, aber welche Demüthigung wenn jemand neben mir stund und von weitem eine Flöte hörte und ich nichts hörte, oder jemand den Hirten Singen hörte, und ich auch nichts hörte, / solche Ereignisse brachten mir nahe an Verzweiflung, es fehlte wenig, und ich endigte selbst mein Leben - nur sie die Kunst, sie hielt mich zurück, ach es dünkte mir unmöglich, die Welt eher zu verlassen, bis ich das alles hervorgebracht, wozu ich mich aufgelegt fühlte, und so fristete ich dieses elende Leben - wahrhaft elend, einen so reizbaren Körper, daß eine etwas schnelle Verändrung mich aus dem Besten Zustande in den schlechtesten versezen kann - Geduld - so heist es, Sie muß ich nun zur führerin wählen, ich habe es - daurend hoffe ich, soll mein Entschluß sejn, aus zu harren, bis es den unerbittlichen Parzen gefällt, den Faden zu brechen, vielleicht geht's besser, vielleicht nicht, ich bin gefaßt - schon in meinem 28 Jahre gezwungen Philosoph zu werden, es ist nicht leicht, für den Künstler schwerer als für irgend jemand - Gottheit du siehst herab auf mein inneres, du kennst es, du weist, daß menschenliebe und neigung zum Wohlthun drin Hausen, o Menschen, wenn ihr einst dieses leset, so denkt, daß ihr mir unrecht gethan, und der unglückliche, er tröste sich, einen seines gleichen zu finden, der trotz allen Hindernissen der Natur, doch noch alles gethan, was in seinem Vermögen stand, um in die Reihe würdiger Künstler und Menschen aufgenommen zu werden - ihr meine Brüder Carl und sobald ich tod bin und professor schmid lebt noch, so bittet ihn in meinem Namen, daß er meine Krankheit beschreibe, und dieses hier geschriebene Blatt füget ihr dieser meiner Krankengeschichte bej, damit wenigstens so viel als möglich die Welt nach meinem Tode mit mir versöhnt werde - Zugleich erkläre ich euch bejde hier für die Erben des kleinen Vermögens, (wenn man es so nennen kann) von mir, theilt es redlich, und vertragt und helft euch einander, was ihr mir zuwider gethan, das wist ihr, was euch schon längst verziehen, dir Bruder Carl danke ich noch in's besondre für deine in dieser leztern spätern Zeit mir bewiesene Anhänglichkeit, Mein Wunsch ist, daß euch ein bessers sorgenloseres Leben, als mir, werde, emphelt euren Kindern Tugend, sie nur allein kann glücklich machen, nicht Geld, ich spreche aus Erfahrung, sie war es, die mich selbst im Elende gehoben, ihr Danke / ich nebst meiner Kunst, daß ich durch keinen selbstmord mein Leben endigte - lebt wohl und liebt euch; - allen Freunden danke ich, besonders fürst Lichnowski und professor schmidt - die Instrumente von fürst L. wünsche ich, daß sie doch mögen aufbewahrt werden bej einem von euch, doch entstehe deswegen kein streit unter euch, sobald sie euch aber zu was nützlicherm dienen können, so verkauft sie nur, wie froh bin ich, wenn ich auch noch unter meinem Grabe euch nüzen kann - so wär's geschehen - mit freuden eil ich dem Tode entgegen - kömmt es früher, als ich Gelegenheit gehabt habe, noch alle meine Kunst-Fähigkeiten zu entfalten, so wird es mir troz meinem Harten Schicksaal doch noch zu frühe kommen, und ich würde ihn wohl später wünschen - doch auch dann bin ich zufrieden, befrejt er mich nich von einem endlosen Leidenden Zustande? - komm, wann du willst, ich gehe dir müthig entgegen - lebt wohl und Vergeßt mich nicht ganz im Tode, ich habe es um euch verdient, indem ich in meinem Leben oft an euch gedacht, euch glücklich zu machen, sejd es - Ludwig van Beethoven. Heiglnstadt am 6ten october 1802."

	Beethovens gehoorapparaten en brillen

Geleidelijk verlopend gehoorverlies is een nogal merkwaardig fenomeen. Want hoewel het in het begin nog maar nauwelijks, verdwijnen er geleidelijk toch de tot die tijd bekende referentiepunten. Eerst gering, maar toch onmiskenbaar. Ze verdwijnen geleidelijk, al naar gelang de toenemende ernst van het gehoorverlies, uit beeld. Als uiteindelijk de spraakfrequenties worden aangetast gaat dit ook ten koste van de gesprekken en kunnen daardoor zelfs onmogelijk worden. Gehoorapparaten bieden vaak zeker uitkomst, maar in de negentiende eeuw kon men zich alleen behelpen met behulp van de - uitermate onhandige - oortrompet (ook Beethoven bezat en gebruikte die).

Een door Beethoven gebruikte oortrompet

Rond 1817 was Beethovens gehoorverlies dermate ver gevorderd dat sommigen in zijn directe omgeving gebruik gingen maken van het geschreven woord. Aan het einde van dit jaar kwamen - zij het toen nog sporadisch - daarvoor de eerste notitieboekjes in beeld, de voorlopers van de latere 'Konversationshefte' (waarvan de meeste zijn bewaard en in boekvorm verschenen). Om even de gedachte te bepalen: in het daarop volgende jaar voltooide hij de 'Hammerklavier'-sonate op. 106. In de late herfst van datzelfde jaar kreeg hij de beschikking over een Broadwood. Beethoven stond toen aan het begin van de reusachtige fuga die de groots aangelegde sonate moest besluiten.

'Hammerklavier'
Wie niet beter weet zou misschien denken dat de term 'Hammerklavier' een bijzonder instrument impliceert. Niets is echter minder waar, het paste in het toenmalige modieuze verschijnsel om Italiaanse uitdrukkingen te verduitsen. Dat blijkt ondermeer uit een brief van 23 januari 1817 aan de Weense muziekuitgever Sigmund Anton  Steiner:

An den Wohlgebornen Generallleutnant von Steiner zu eigenen Händen. Publicandum. Wir haben nach eigener Prüfung und nach Anhörung unsers Konseils beschlossen und beschliessen, dasz hinfüro auf allen unsren Werken, wozu der Titel deutsch, statt Pianoforte Hammerklavier gesetzt werd, wornach sich unser bester Generallleutnant samt Adjudanten wie alle andern, die es betrifft, sogleich zu richten und solches ins Werk zu bringen haben. Statt Pianoforte Hammerklavier - womit er sein Abkommen einmal für allemal hiermit hat, Gegeben usw. usw. am 23. Jänner 1817. Vom Generalissimus..Beethoven.

De bekende Italiaanse muziektermen moesten in het vervolg alleen nog maar in het equivalente Duits worden vermeld. Dat gold dus ook voor de tempovoorschriften en andere aanduidingen. Ik noem er enkele: nicht zu geschwind = ma non troppo; allegro = bewegt; gesangvoll = cantabile; mit ausdruck = espressivo.
Beethovens eerste werk dat als zodanig werd uitgegeven was de Pianosonate in A, op. 101. Hij schreef op het titelblad: 'Neue Sonate für Ham von L. van Beethoven - 1816 - im Monath November'. De Pianosonate in Bes, op. 106 verscheen zelfs tweetalig: in het Frans (Grande Sonate pour le Pianoforte) en in het Duits (Grosse Sonate für das Hammerklavier).

In de winter van 1817 schreef Beethoven aan de muziekwetenschapper Ignaz von Mosel:

Ew. Wohlgeboren! Van harte verheug ik mij over de gelijkheid van inzicht die bij ons bestaat ten aanzien van de nog uit barbaarse tijden der muziek stammende aanduidingen van het tempo. Want wat kan al bijvoorbeeld ongerijmder zijn dan 'Allegro', dat eens en vooral vrolijk betekent, en hoe ver zijn we vaak ver verwijderd van het begrip van dit tempo, zodat het stuk zelfs het tegengestelde van de aanduiding zegt! [.] Wat de vier hoofdtempi betreft, die echter in de verste verte niet dezelfde waarheid of juistheid hebben als de vier hoofdwindrichtingen, wij geven ze er graag aan. Iets anders is het met het karakter van een stuk weergevende woorden: deze kunnen wij niet opgeven, daar de maat eigenlijk meer het lichaam is, en zij echter al betrekking hebben op de aard van het werk. [.] Ik voor mij ben er al lang op bedacht geweest deze onlogische benamingen als 'Allegro', 'Andante', 'Adagio', 'Presto' af te schaffen. Mälzels metronoom biedt ons hiertoe de beste gelegenheid. Ik geef u hier mijn woord dat ik ze in al mijn nieuwe composities niet meer gebruiken zal.

Broadwood
In 1817 werd Beethoven verblijd met het aanbod van de Engelse pianofabrikant John Broadwood om hem een van zijn nieuwste vleugels kosteloos ter beschikking te stellen. Beethoven stond in Wenen in hoog aanzien en Broadwood was er alles aan gelegen om een plaats te veroveren op de Weense pianomarkt, waar meerdere Weense pianobouwers al jarenlang hun uitstekende producten op de markt brachten. De Broadwood-instrumenten golden in die tijd als de absolute top, mede dankzij de enerzijds zangerige maar anderzijds ver dragende klankeigenschappen, waaraan ook het zeer solide mechaniek zijn steentje bijdroeg. Wat niet wegnam dat de Weense piano's lichter speelden. Begin januari 1818 bevestigde Broadwood per brief aan Beethoven dat de vleugel eraan kwam. In een in het Frans gestelde, nogal overdreven aandoende bedankbrief schreef de geroerde componist:

Ik was nog niet eerder zo verheugd over uw bericht inzake de verzending van de piano, waarvan u zo goed bent mij die cadeau te doen. Ik zal hem als een Heilig Altaar beschouwen, een altaar waarop ik de meest geslaagde producties van mijn geest aan Apollo zal offeren. Zodra ik dit schitterende instrument van u heb ontvangen, mijn dierbaarste Broadwood, zal ik u ter herinnering de vruchten doen toekomen van de eerste momenten van inspiratie die ik daardoor beleef. Ik hoop dat ze het instrument eer zullen bewijzen.

	De route die de Broadwood aflegde

De vleugel kwam er, maar wel in zwaar gehavende staat. Het instrument had veel te lijden gehad van het transport van Engeland naar Wenen via de haven van Triëst en kon met geen mogelijkheid in die staat worden bespeeld. De Weense pianobouwer Streicher werd erbij gehaald om de vleugel zo goed mogelijk te restaureren, maar daar bleef het niet bij. Naarmate Beethovens doofheid toenam, nam ook zijn gebeuk op het mechaniek en de snaren toe. Tussendoor werd nog herhaaldelijk gepoogd om het toch al van origine forse klankvolume nog verder op te schroeven, wat Beethovens naaste buren hem zeker niet in dank zullen hebben afgenomen.

In 1817 zijn er meer brieven van Beethoven bewaard gebleven die enig inzicht verschaffen in de toenmalige toestand van zijn gehoor. In een brief aan Nanette Streicher, de dochter van de klavierbouwer Johann Andreas Stein (hij was de bedenker van het Weense mechaniek) en zelf een fabrikant van piano's (ze hield in die tijd ook Beethovens huishouding zo goed en zo kwaad dat ging enigszins op orde) heet het:

Nu een dringend verzoek aan Streicher! (Nanette was getrouwd met de Weense pianofabrikant Johann Andreas Streicher, AvdW). Vraagt u hem uit mijn naam of hij mij het genoegen wil doen om voor mij een van uw piano's meer naar mijn verzwakte gehoor in te richten. Zo luid klinkend als maar enigszins mogelijk heb ik hem nodig [.].

Dat de bijzondere klankeigenschappen van de Broadwood en ietwat later, in 1826, mogelijk ook nog de Conrad Graf, aan hem geheel en al voorbij zijn gegaan wordt door de partituren van zijn late pianowerken weersproken. Daarin duiken namelijk speeltechnische aanwijzingen op die betrekking hebben op de bijzondere klankeigenschappen (zoals het pedaalgebruik: una corda, due, tre corde) van de Broadwood. Anderzijds is er meer dan gerede twijfel of Beethoven de werkelijke klank van de Broadwood nog wel heeft kunnen waarnemen, en dat het door zijn sterk toegenomen hardhorendheid eerder een kwestie van voelen, met name van de bassnaren, dan van gehoormatige perceptie was geworden. In die tijd verliep de communicatie met Beethoven vrijwel uitsluitend nog met behulp van de reeds genoemde 'conversatieschriften'. De Graf-vleugel heeft in compositorisch opzicht sowieso geen enkele invloed gehad op Beethovens pianomuziek, aangezien de componist die toen niet meer schreef.

Beethovens Broadwood in het Franz Liszt Museum in Boedapest

Nieuwe mogelijkheden
Het is uiteraard verleidelijk om Beethovens composities in de periode van ernstige hardhorendheid toe te schrijven aan zijn volmaakte innerlijke gehoor. Dat het allemaal in zijn hoofd gebeurde, dat daar zijn eigenlijke 'werkplaats' was die hem in staat stelde zo te componeren zoals dat aan ons is overgeleverd. Deels is dat ook zo, maar deels ook niet: er bestaat bij mij geen enkele twijfel over dat het Broadwood was waarop Beethoven experimenteerde en dat daarvan sporen in termen van contrastwerking en textuur zijn terug te vinden in zijn late sonates en in de Diabelli-variaties. Een goed voorbeeld daarvan vinden we in de openingsmaten van de Pianosonate op. 109, een werk dat niet met een thema maar met een harpachtige introductie begint, gevolgd door een zeer contrastrijke sectie die herhaaldelijk zowel de boven- als de onderkant van de claviatuur bestrijkt. Hetzelfde kan worden gezegd van zowel het volle sonore klankweefsel zoals dat door de bas wordt aangestuurd met aan de andere kant van het spectrum de delicate melodische inventies in de uiterste discant. Een nieuw instrument betekende ook in Beethovens laatste scheppingsfase nieuwe klank- en speelmogelijkheden die hij zowel gehoormatig als fysiek (toucher!) wel degelijk - zij het niet zonder beperkingen - nog kon waarnemen. Er kon volop worden geëxperimenteerd en de uitkomsten daarvan konden zich in zijn composities manifesteren. Het past in het beeld van een componist die het hem door de jaren heen ter beschikking staande instrumentarium - feitelijk een creatief leven lang - kon beproeven en waarvan de weerslag in zijn muziek te vinden is. In die zin houden ze gelijke tred: instrument en compositie.
Maar laten we dan de voor de hand liggende fout niet maken als zou Beethoven uitsluitend aan de piano hebben gecomponeerd. Zoals al zijn componerende tijdgenoten had ook hij geen instrument nodig om de noten neer te kunnen schrijven. Of anders gezegd: wie vrij wil componeren moet dat zonder instrument kunnen doen. Wie dat niet kan verraadt zichzelf. Ik herinner me mijn vraaggesprek met Otto Ketting (1935-2012), waarin hij terloops opmerkte dat hij op slag kon horen wanneer een componist vanachter zijn keyboard of pc had gecomponeerd.

Schrale troost
In hoeverre het directe contact met de levende klank voor een componist (maar ook vertolker) essentieel is, laat zich voor de buitenstaander niet gemakkelijk, zo niet onmogelijk bepalen. Voor de pianist Beethoven gold dat hij in 1815 (hij was toen 45) zijn publieke optredens noodgedwongen moest beëindigen. Het zal een schrale troost zijn geweest dat hem in datzelfde jaar door het Weense stadsbestuur het burgerrecht werd verleend dat Beethoven vanaf november 1815 tot een 'echte' Wener maakte. Stokdoof (dus in de zin dat hij niets meer kon horen) was of werd hij overigens niet. Zo placht hij nog tot vrijwel het eind van zijn leven piano te spelen, zij het uitsluitend in de privésfeer of hoogstens voor een handjevol vrienden of bekenden.

Inside the hearing machine'
Deze nieuwe cd, die de zo op het eerste gezicht wat merkwaardige titel 'Inside the hearing machine' meekreeg, bevat opnamen van Beethovens laatste drie sonates. Wat ze met elkaar delen is het feit dat de componist toen de beschikking had over de (inmiddels door Streicher opgekalefaterde) Broadwood. Toen Beethoven zich in de lente van 1820 aan zijn opus 109 zette had hij met het instrument al veel praktische ervaring opgedaan. Dat het toch niet geheel aan zijn verwachtingen voldeed had minder met het instrument en meer met zijn gehoor te maken. Nog tijdens het werken aan het openingsdeel van opus 109 moet Beethoven dusdanig veel problemen met zijn gehoor hebben ondervonden dat hij in de zomer een 'resonator' (de 'hearing machine') liet inbouwen, als een hulpmiddel om zijn contact met de levende klank te vergroten. Die resonator moet door zijn resonerende eigenschappen ook effect hebben gehad op de 'voelbare' klank. Wat eens te meer belangrijk was omdat het immers het toucher was waarmee Beethoven die klank opriep. De Broadwood leek daarmee te zijn 'omgetoverd' in een soort echokamer. De conclusie lijkt gewettigd dat Engels ambachtswerk heeft bijgedragen tot de ontwikkeling van Beethovens laatste sonates. Dat is voorwaar een wapenfeit dat er zijn mag!

Tom Beghin 'inside the hearing machine'

Je vraagt je eerst af waarom de Belgische pianist Tom Beghin (hij is tevens verbonden aan het Orpheus Instituut in Gent) zijn toevlucht heeft genomen tot een replica van de door Beethoven gebruikte Broadwood, terwijl nu juist dát instrument zich in uitstekende staat bevindt en aldus bespeeld kan worden. Het staat in het Franz Liszt museum in Boedapest en is - onder meer door András Schiff - ook voor opnamen gebruikt. Men kan zelfs op Spotify het origineel en de replica op deze cd met elkaar vergelijken. Van belang lijkt het echter niet of nauwelijks, want de titel van deze cd, 'Inside the hearing machine', mag letterlijk worden genomen. In Beethovens conversatieschriften kan het proces rond de ontwikkeling van deze 'Gehörmaschine' (cupola) vrij nauwkeurig worden gevolgd. In de studio is gepoogd tot een zo nauwkeurig mogelijke nabootsing daarvan te komen, wat in het cd-boekje met alle daarbij behorende technische aspecten uitvoerig wordt uitgelegd (u moet dat echt lezen). Het is de combinatie van Maes' kopie, de ontwikkelde en hier toegepaste 'hearing machine' en uiteraard het spel van Beghin dat de grote waarde (lees: betekenis) van deze cd bepaalt. Waarbij ik gelijk aanteken dat de Belgische klavierbouwer Chris Maene samen met Marc Loncke, de beste op dit vakgebied, zonder enige twijfel een zeer nauwkeurig vervaardigde kopie heeft afgeleverd. Voor dit project werd tevens gebruik gemaakt van de diensten van de Beethoven-kenner Robin Wallace, de acousticus Thomas Wulfrank en de producer Martha de San Francisco. Waarin ik dan tevens Tom Beghin kan betrekken, een absolute autoriteit op het gebied van de historiserende uitvoeringspraktijk. Hij speelt deze drie sonates in grootse stijl en met volstrekt vrije ornamentatie (voor sommigen is dat misschien even wennen). U vindt op het internet talloze fascinerende artikelen over hem, terwijl ook op YouTube zijn spel kan worden bewonderd. Dan zijn er binnenkort toelichtingen en video's (de laatste toegankelijk met behulp van het wachtwoord in het cd-boekje) te vinden op www.InsideTheHearingMachine.com. Houd deze site dus goed in de gaten! Een puntje van kritiek: de cd zit in het boekje zo ongelukkig vastgeklemd dat hij spontaan losschiet of niet op zijn plaats blijft zitten. Waar dan weer de uitvoerige toelichtingen en zeer verhelderende afbeeldingen tegenover staan. Zo wordt u een magnifiek inkijkje gegund in wat er voor dit werkelijk unieke project zo allemaal kwam kijken, zowel wat de musicologische aspecten, de techniek in en rond het instrument als de bijzondere opname-eisen betreft. Wie deze essays niet heeft gelezen mist daarom veel!

index