CD-recensie
© Aart van der Wal, november 2021 |
Wat gebeurt er als je als je als Canadees topviolist drie gelijkgestemde en net zo gekwalificeerde musici om je heen weet te verzamelen met Beethoven op het programma? De uitkomst laat zich al raden: een topproductie. Het bleek al eerder, bij het eerste Beethoven-album van dit illustere gezelschap dat als Ehnes Quartet naam heeft gemaakt, toen met het Strijkkwartet op. 130 en de Grosse Fuge op. 133 (hier besproken). Nu dan dus het tweede album met de kwartetten op. 74 (Harp) en op. 95 (Serioso).
Lobkowitz Kunstwucherer? Dat Beethoven zich niet als een Kunstwucherer, een kunstprofiteur bestempelde mag dan niet bezijden de waarheid zijn, een bedreven onderhandelaar was hij in ieder geval wel. Dat zijn kunstenaarschap daarbij niet ter discussie stond blijkt ook uit de schare bewonderaars en daaronder zeker niet de minsten, zoals de 'heren van stand' Von Brunsvik, Rasumowsky en Lobkowitz, maar ook de 22-jarige Jérôme Bonaparte, de jongste zoon van de Corsicaanse veldheer, keek naar hem op. Deze leeghoofd en nietsnut die in de herfst van 1807 in Kassel was neergestreken en zich had uitgedost met de al even lege titel 'Koning van Westfalen', nodigde Beethoven het jaar daarop zelfs uit om bij hem in dienst te treden als Erste Kapellmeister, als opvolger van de inmiddels danig uit de gratie geraakte Johann Friedrich Reichardt, tegen een riante jaarwedde van 600 dukaten en nog eens 150 dukaten in de vorm van een reiskostenvergoeding, in ruil waarvoor van de componist slechts een uiterst bescheiden prestatie werd verwacht: af en toe een gelegenheidscompositie en het dirigeren van een concert dat ook nog van bescheiden omvang mocht zijn. Beethoven zou zich aldus onbezorgd aan het componeren kunnen wijden en had hij bovendien een orkest tot zijn beschikking waarmee hij naar hartenlust kon experimenteren. Dat waren kort samengevat de excellente arbeidscondities die de grenzenloze ijdeltuit van Westfalen in de eerste helft van november 1808 via zijn 'opperkamerheer', graaf Truchess-Walburg, aan de componist overhandigde. De weg naar een vast jaarinkomen De invitatie had voor Beethoven vrij kort daarna een positief vervolg, zij het niet uit Kassel, maar uit geheel andere hoek. Het mogelijke vertrek van Beethoven uit Wenen was aanleiding tot koortsachtig overleg in de adellijke kringen rond de componist over de financiële condities die hem zouden kunnen bewegen om alsnog in Wenen te blijven. Beethoven, in zijn rol van rasechte onderhandelaar, draalde niet al te lang en kwam met een 'verlanglijstje': Wenen in ruil voor een jaarinkomen van tenminste 4000 florijnen. Daarnaast de vrijheid tot het ondernemen van 'artistieke reizen' ter vergroting van zijn naamsbekendheid en om aanvullend inkomen te kunnen genereren. Indien hij - wat zijn 'diepste wens' was - op termijn zou worden benoemd tot Kapellmeister aan het Oostenrijkse hof, dan zou het jaarinkomen van 4000 florijnen worden verminderd met het bedrag dat hij uit dien hoofde jaarlijks zou ontvangen. Een aanvullende wens was om op iedere Palmzondag gebruik te kunnen maken van het Theater an der Wien om daar een eigen concert te kunnen geven, in ruil waarvoor Beethoven dan jaarlijks garant zou staan voor een liefdadigheidsconcert of, als hem dit niet mogelijk was, voor deze bijzondere gelegenheid een nieuw werk zou bestemmen. De halsstarrige en doorgaans onbuigzame componist kwam zelfs met een heuse 'concessie': de donateurs zouden het medeauteurschap en dus de daarmee verbonden rechten verwerven van al zijn toekomstige composities.
Op 1 maart 1809 kwam een overeenkomst tot stand die Beethoven jaarlijks verzekerde van zijn 4000 florijnen, een som die werd opgebracht door aartshertog Rudolph (fl. 1500), prins Kinsky (fl. 1800) en prins Lobkowitz (fl. 700). Enige dagen daarvoor, op 26 februari, ontving Beethoven een exemplaar van het daarop toeziende lijfrentecontract uit handen van Rudolph. Dat Beethoven ooit in dienst zou treden van het keizerlijke hof zal de ondertekenaars zeker niet concreet voor ogen hebben gestaan, maar wel waren zij zich uit de aard der zaak volledig bewust van het respectabele bedrag dat jaar in jaar uit door hen opgebracht diende te worden. Financiële durf konden Lobkowitz (35), Rudolph (21) en Kinsky (27) daarom zeker niet worden ontzegd, al moet er gelijk aan worden toegevoegd dat nijpende financiële omstandigheden van het mecenaat later behoorlijk wat roet in het eten gooiden. Hardhorend
De Fransen rukken op De keizer was met zijn gevolg op tijd vertrokken: de Franse legerleiding eiste de volledige overgave van het Oostenrijkse garnizoen dat in Wenen bestond uit 16000 manschappen, aangevuld door 1000 studenten en kunstenaars met daarnaast nog een burgermilitie, het geheel onder commando van aartshertog Maximilian die was achtergebleven en met de ondankbare taak was opgezadeld om de Oostenrijkse hoofd- en hofstad 'tot iedere prijs te verdedigen'. Wenen lag onder zwaar Frans vuur. Een uit 20 Howitzers bestaande batterij was strategisch opgesteld op de Spittelberg en bestreek een groot deel van de stad. Er waren talloze inslagen in en rond de Kärtnertor en de Wasserkunst Bastei, op steenworp afstand van Beethovens woning. Toen op 11 mei in de avond het geschut masaal en in alle hevigheid losbarstte, vluchtten de Weners de kelders in of zochten zij elders beschutting. Beethoven zocht zijn toevlucht in de kelder van de woning van zijn broer Caspar, in de Rauhensteingasse. Maar de strijd was al vroeg in de middag van 12 mei gestreden: Maximilian had geen andere uitweg gezien dan te capituleren.
Wenen was overstroomd door soldaten, er werd gehamsterd en er trad al spoedig schaarste op, waardoor de prijzen voor onder andere levensmiddelen omhoogschoten en de inflatie naar ongekende hoogte steeg. In geen tijd was er geen koperen munt meer in omloop en onttrok het Franse leger maar liefst 10 miljoen florijnen aan de geldcirculatie. En alsof dat nog niet genoeg was legde het een enorm beslag op de nog aanwezige voorraden. Een deel van Beethovens vriendenkring had tijdig de wijk genomen. Kinsky had al op 26 februari Wenen verlaten, Lobkowitz volgde op 14 maart. Ook Lichnowsky, Palffy, Waldstein, Zmeskall, Bigot en Erdödy waren naar veiliger oorden vertrokken. Het postverkeer verliep eerst nog uiterst moeizaam, maar werd ten slotte volstrekt onmogelijk. De bewegingsvrijheid van de Weners was ingeperkt, het Prater, de Augarten, de tuinen van het paleis Schwarzenberg bleven tot het eind van de zomer voor het publiek gesloten. In en rondom Wenen waren verschillende garnizoens gelegerd en waren er dusdanig veel wegversperringen ingericht dat Beethoven niet meer onbekommerd en met volle teugen van de natuur kon genieten. Er bleef hem niets anders over dan voorlopig af te zien van de lange inspirerende wandelingen in en rond de vele wijndorpjes van het Wiener Wald. Op 26 juli schreef Beethoven aan Breitkopf & Härtel: "ik kan nog steeds niet genieten van het landleven dat zo onontbeerlijk voor mij is." Correspondent in de vierde klasse Gespannen toestand
Een nieuw kwartet: op. 74 Als we in dit kwartet naar de samenbindende elementen zoeken, vinden we die vooral in Beethovens superieure meesterschap dat hem in staat stelt om ongebonden de instrumentale kwaliteiten uit te vergroten en als het ware het spel te spelen van de ritmische spitsvondigheid dat aan de luisteraar misschien deels voorbijgaat, maar dat wel een belangrijk bestanddeel vormt van het spirituele discours. Basale ritmische patronen ontlenen hun meerwaarde als achtergrond voor de complexe figuren zoals die zich vervolgens in de doorwerking manifesteren. Dat Beethoven ondanks het hoge abstractieniveau het conceptuele aspect voortdurend voor ogen heeft blijkt onder meer uit de consequent toegepaste toonsoortverwantschap. Zo staan de 24 diepgravende introductiematen (poco adagio) in As (de subdominant van Es), tevens de toonsoort die de componist voor het tweede deel (adagio) koos. Het derde deel, scherzo, staat beurtelings in C-groot en c-klein (de parallel van Es-groot) genoteerd, maar duikt dan in As-groot wederom op, maar nu tijdens de belangrijke transitie naar de finale. C-groot speelt ook in het openingsdeel een belangrijke rol, als het stuwende element in de slotfase van de doorwerking. Die bewust gedachte coherentie vinden we eveneens terug in de finale, ditmaal op de dominant van c-klein aan het slot van de eerste frase van het variantencomplex. De overvloedige versieringen in het adagio in rondostijl verhullen misschien enigszins de tragische diepgang van deze muziek, maar de schoonheid ervan is onmiddellijk evident. Het melos verloopt in een vrijwel ononderbroken stroom, culminerend in Des-groot, slechts eenmaal geïnterrumpeerd door een heftig fortissimo. Hoe anders weer ging Beethoven in het andante van het Aartshertog-pianotrio in Bes op. 97 te werk, waar het thema met groot raffinement wordt gevarieerd door het eerst volledig uit elkaar te halen en het dan vanuit een fragmentarisch 'niemandsland' tot naar nieuwe, ongekende hoogten te exploreren. Het hoofdmotief voor het rusteloze scherzo (presto) is rechtstreeks ontleend aan dat van de Vijfde symfonie, wat ten overvloede ook blijkt uit de solo-cellopassage in het trio (più presto quasi prestissimo, 3/4 maar 6/8 suggererend), waarin de demonie nog verder wordt aangezet. De transitie naar de finale, van sempre più piano naar pianissimo, is trefzeker gemodelleerd naar de overgangsmaten in het scherzo van de Vijfde die de finale voorbereiden. De finale (allegretto con variazioni) is opgebouwd uit een thema met zes afwisselend lyrische en energieke variaties, waarbij de tonale structuur van de eerste vijf variaties vrijwel intact blijft. De eerste sectie eindigt op de dominant van c-klein, waarna de transitie naar de volgende variatie in Des-groot is genoteerd. Daarbij vormen de tweede en vierde variatie een waar hoogtepunt in Beethovens eigenzinnige lyriek. De coda brengt een ongekende transformatie van het 'onschuldige' variatiethema: crescendo poco a poco gaat het linea recta naar een luidruchtig allegro van slechts 11 maten, waarin de furie losbarst en het werk een abrupt einde vindt. De lyrische charme van de voorgaande variatie is als bij toverslag verdwenen. Dan de integrale tekst van de muziekrecensie van op. 74 die in 1811 in de Leipziger Allgemeine Musikalische Zeitung verscheen en die een boeiend beeld oplevert van de receptie van Beethovens componeren in die tijd:
'Quartetto Serioso' Het is geen jaar dat bol staat van de compositorische arbeid. De enige grote compositie naast het kwartet is de tussen oktober 1809 en juni 1810 geconcipieerde Egmont-muziek. Verder zijn er een pianostuk in a, WoO 59 (Für Elise), 24 Engelse liederen voor zangstem begeleid door piano, viool en cello, WoO 155, twee ecosaisses, een polonaise en twee marsen voor militaire kapel en tenslotte de canon Ewig dein WoO 161. Zonder twijfel uitsluitend in opdracht geschreven composities van bescheiden omvang en betekenis. De zomer van 1810 was niet de inspiratiebron die tevens voor nieuwe energie zorgde. Hij nam ditmaal niet zijn intrek in een behaaglijke woning op het platteland maar gaf de voorkeur aan zwerftochten in de omgeving van Wenen en Baden waar hij dan weer hier, dan daar bij een boer tijdelijk onderkomen vond. Begin mei schreef hij aan zijn vriend Wegeler, hevig geplaagd door de almaar bruisende 'demon in zijn oren': Als ik niet ergens had gelezen dat niemand zijn leven vrijwillig moet beëindigen terwijl hij nog nuttige dingen kan doen zou ik lang geleden zelf de dood hebben gezocht. O, het leven is zo schoon, maar voor mij is het voor altijd vergiftigd." Het lijkt een autobiografische notitie die zowel in Egmont als in het kwartet zijn muzikale weerslag vindt maar de uit dezelfde periode stammende schetsen voor het in maart 1811 voltooide, bruisend energieke pianotrio in Bes, op. 97 (Aartshertog) met zijn olympische grandeur en zijn dansante finale, laten zien dat dit een te simpele voorstelling van zaken is. Wel lijkt het toch onontkoombaar dat de arbeid aan het kwartet niet losgezien kan worden van de afwijzing van het huwelijksaanzoek aan Therese Malfatti. De ongelukkige liefde en de daaruit voortvloeiende radeloosheid brachten Beethoven tot een zoektocht naar zijn ware innerlijk. Wat zeker van dit kwartet kan worden gezegd is dat Goethe's eerste indruk van de componist, opgetekend in juli 1812, geheel wordt bewaarheid: "Zusammengefaβter, energischer, inniger, habe ich noch keinen Künstler gesehen." Goethe mag dan weinig inzicht hebben getoond in Beethovens muziek, hij herkende wel degelijk haar grootheid die hij niet loszag van Beethovens verschijning. Het kwartet behoort door zijn wezen niet zozeer tot het sluitstuk van Beethovens middenperiode en al evenmin tot de laatste periode. Pas twaalf jaar later, in 1822, zou de componist zich weer aan het componeren van een strijkkwartet zetten. Ook het begrip 'overgangswerk' schiet tekort omdat hiervan dan ten onrechte zou kunnen worden afgeleid dat van volledig meesterschap geen sprake is.
Wat dit kwartet evenwel zo bijzonder maakt is het enorme soortelijk gewicht, de gravitas die in de zeer compacte vorm van het openingsdeel wordt bereikt. Het is opzienbarend en nog niet eerder vertoond dat de bijna groteske reikwijdte van het openingsdeel in nog geen vijf minuten wordt samengebald en dat de toehoorder desondanks de indruk krijgt van een kolossale architectuur die zich als door een gespannen veer ontlaadt. De dalende basisfiguur waarmee het allegretto (in vijfdelige liedvorm) begint zou door Bruckner gemodelleerd kunnen zijn, maar het meest treft toch het ontbreken van een vloeiende melodiek en in plaats daarvan de indringende chromatiek in de vier stemmen waarvoor passages uit Bachs Fantasie und Fuge BWV 903 - zo kunnen we althans uit het schetsboek opmaken - als voorbeeld hebben gediend. Maar Beethoven bezat ook het notenmateriaal van het WTK en Kunst der Fuge; en een studiemateriaal van Kirnberger met oplossing voor de chromatische vraagstukken van Das musikalische Opfer BWV 1079. Het derde deel, allegro assai vivace ma serioso, gestructureerd als rondo met twee trio's is ontdaan van iedere franje en wordt beheerst door een kale figuur van vier noten die van het ene naar het andere instrument wordt geslingerd en waarvan de grilligheid sterke raakvlakken heeft met beheerste woede. Alleen het tweede trio brengt rust door de lange notenwaarden die een koraal suggereren. De inleiding van slechts zeven maten (larghetto espressivo) fungeert als aanloop voor een meesterlijk afgewogen allegretto agitato in rondo-sonatevorm met het zangerige hoofdthema dat gestaag aan kracht wint en uitmondt in de uitbundige, ja zelfs roekeloze vrijheid van het slotallegro (molto leggieramente). De stemming van de beide hoekdelen kan niet verder uit elkaar liggen. Ehnes Quartet Tijdens het beluisteren vroeg ik mij hoe het Schuppanzigh-kwartet zich met deze grootse werken heeft 'verstaan'. Niet alleen gaf het ensemble menige première van Beethovens kwartetten, maar ze werden merendeels ook goed ontvangen, al waren ze uiteraard bedoeld voor 'Kenner und Liebhaber'. Welke kloof gaapt er tussen de spelkwaliteit van toen en nu? We hebben er geen enkel idee van. Hoe het ook zij, deze uitvoeringen door het Ehnes bieden zoveel glans en raffinement dat het - ook binnen de frase - ronduit adembenemend is. Het is ook, min of meer passend in onze tijd, een strakke benadering, wat wil zeggen dat het portamento buiten de expressie wordt gelaten en het vibrato alleen dan wordt ingezet als de expressie er echt om vraagt. Het cantabile-element wordt vooral gerealiseerd dankzij een vlekkeloze legato-stijl. Dit alles vormgegeven in termen van een ideale balans, homogene stemvoering, de stemming afwisselend lyrisch en masculien, exalterend en ingehouden. Het is een 'moderne' (zo u wilt eigentijdse) visie op deze kwartetten, waarbij het zeker interessant is om eens goed te luisteren naar hoe het kwartetspel zich in de afgelopen eeuw heeft ontwikkeld. De inmiddels uitputtende discografie maakt dat niet zo eenvoudig, maar er zijn steekwoorden, met in willekeurige volgorde het Boedapest-, Juilliard-, Végh-, Bartók-, Tokyo-, Emerson-, Busch-, Melos-, Hongaars en Alban Berg-kwartet; en natuurlijk zeker niet te vergeten het Quartetto Italiano. Tot slot de door Steve Moretti gemaakte opname: die is opnieuw glashelder maar ook sonoor met een ideaal evenwicht tussen de vier instrumenten. index |
|