Johann Sebastian Bach Cantates door Ton Koopman deel 20: 11 cantates van de Leipziger vierde (1728-1729) jaargang en 1730-1735	Ton Koopman
"Es ist das Heil uns kommen her" BWV 9
"Lobet Gott in seinen Reichen" BWV 11
"Wär Gott nicht mit uns diese Zeit" BWV 14
"Wir danken dir, Gott, wir danken dir" BWV 29
"Der Herr ist mein getreuer Hirt" BWV 112
"Gott, man lobet dich in der Stille" BWV 120
"Herr Gott, Beherrscher aller Dinge" BWV 120a	(delen 1-4 gereconstrueerd)
"Man singet mit Freuden vom Sieg" BWV 149
"Ich stehe mit einem Fuß im Grabe" BWV 156
"Nun danket alle Gott" BWV 192	(delen 1 & 3 deels gereconstrueerd)
"Alles mit Gott und nichts ohn' ihn" BWV 1127 (aria)	(klik hier voor meer bijzonderheden)

Sandrine Piau en Johannette Zomer (sopraan); Bogna Bartosz en Nathalie Stutzmann (alt); James Gilchrist en Christoph Prégardien (tenor); Klaus Mertens (bas); The Amsterdam Baroque Orchestra & Choir o.l.v. Ton Koopman (orgel).

Antoine Marchand/Challenge Classics CC72220 (3) • 61' + 65' + 76' •

www.challenge.nl

---

Deze nieuwe cd-uitgave, deel 20, bevat cantates van de vierde jaargang in Leipzig (1728-1729) en van rond 1730. Daarmee zijn we bijna aan het einde van een lange reeks (er zijn nog twee delen te gaan).
De meeste cantates van deze jaargang gingen helaas verloren, maar uit hetgeen resteert komt Christian Friedrich Henrici, beter bekend onder de naam Picander (1700-1764), als tekstdichter sterk naar voren.

Picander zag het levenslicht in Stolpen, studeerde in Wittenberg en woonde vanaf 1720 in Leipzig, eerst als privéleraar, vervolgens als beheerder van een postkantoor en tenslotte als gemeentelijk manus ministra die belastingen inde en door de boeren in de omgeving geproduceerde wijn controleerde. Hij was muzikaal, bespeelde een instrument en was lid van een 'Musikkollegium' (wellicht dat van Bach).
Aan het begin van zijn literaire loopbaan in Leipzig schreef Picander vooral satirische, polemische en zelfs tamelijk erotische teksten, wat in sommige kringen op stevige weerstand stuitte. Kortom, hij ontpopte zich als een soort Karl Kraus, maar in tegenstelling tot deze Weense satiricus zocht Picander zijn heil uiteindelijk in religieus getint dichtwerk, zoals blijkt uit de in 1725 verschenen "Sammlung erbaulicher Gedancken, bey und über die gewöhnlichen Sonn- und Festtags-Evangelien", een combinatie van alexandrijn en strofegedicht met als basis een bekend kerklied. Volgens Dürr dateert het begin van de samenwerking tussen Bach en Picander uiterlijk van dat jaar.

Bach had al eerder teksten van Picander gebruikt, onder meer in de wereldlijke cantates "Zerreiβet, zersprenget" BWV 205 en "Entfliehet, verschwindet" BWV 249a, en in de kerkcantates "Bringet dem Herrn Ehre seines Namens" BWV 148 (september 1723 of later) en "Es erhub sich ein Streit" BWV 19 (september 1726). Picander-teksten komen we eveneens tegen in het Weihnachtsoratorium en de Matthäus-Passion.

	Nikolaikirche in Leipzig
	Thomaskirche in Leipzig

Picander mag dan een middelmatig dichter zijn geweest, maar als librettist kon in korte tijd, als het ware op afroep, het dichterlijk-religieuze maatwerk leveren dat Bach voor een nieuwe cantate nodig had. Daarnaast was Picander de ware parodist par excellence die moeiteloos een nieuwe tekst uit zijn mouw schudde voor al eerder door Bach geschreven muziek. Die bedrevenheid ging zo ver dat nu nauwelijks nog valt uit te maken welke tekst origineel dan wel parodie is.

Er hoeft niet aan te worden getwijfeld dat Bach ook in de vierde jaargang in Leipzig een veel groter aantal cantates heeft gecomponeerd en uitgevoerd dan bewaard is gebleven (BWV 145, 149, 156, 159, 171, 174, 188, 197a). Dat Picander als tekstdichter daarin een essentiële rol heeft gespeeld staat eveneens vast. In het voorwoord van "Cantaten auf die Sonn- und Fest-Tage durch das gantze Jahr" schrijft Picander op 24 juni 1728: "Ich habe solches Vorhaben desto lieber übernommen, weil ich mich schmeicheln darf, daβ vielleicht der Mangel der poetischen Anmuth durch die Lieblichkeit des unvergleichlichen Herrn Capell-Meisters, Bachs, dürfte ersetzet, und diese Lieder in den Haupt-Kirchen [Picander doelt op St. Thomas en St. Nikolai] des andächtigen Leipzigs angestimmt werden." De datering komt overeen met het begin van Bachs vierde jaargang, op de eerste zondag na Trinitatis.

Over een vijfde jaargang in Leipzig bestaat geen eenduidigheid. Bach-kenner Alfred Dürr sluit niet uit dat Bach in 1729-1730 zich hoofdzakelijk met andere muziekvormen bezig wilde houden en dat hij zich dit ook kon veroorloven omdat de voorraad door hem gecomponeerde cantates inmiddels meer dan genoeg was voor de komende kerkdiensten..
De cantates die nog tussen 1730 en 1737 ontstonden waren bedoeld om nog bestaande lacunes op te vullen. Voor de tweede jaargang waren dat de cantates BWV 9, 14, 112, 129, 137, 140, 177; voor de derde jaargang BWV 30 en 51.
Dan is er nog een aantal parodiecantates bewaard gebleven die bestemd waren voor bijzondere gelegenheden zoals huwelijk, overlijden, doop, raadswisseling, jubelfeesten, inwijding van het orgel enz. (BWV 29, 30(a), 34(a), 36(c), 69, 119, 120(a), 157, 190, 191, 193, 194, 195, 197).
Om het fragmentarische beeld dan af te ronden zijn er nog de koraalcantates BWV 97, 100 en 192, en voor de tweede jaargang BWV 112 en 177.

Historiserend musiceren
In de bespreking van andere delen van deze cantateserie heb ik al het een en ander over de uitvoeringspraktijk in de achttiende eeuw opgemerkt en wie het overzicht nog eens wil bekijken, verwijs ik graag naar mijn artikel De kerkcantates van Johann Sebastian Bach en de historiserende uitvoeringspraktijk.

Hoe 'authentiek' gaat Ton Koopman te werk?

Ik citeer uit een artikel van Christiaan Weijts naar aanleiding van Koopmans gastdocentschap aan de Belgische faculteit der Kunsten:

Los van de vraag of het voor de hedendaagse beleving van Bachs cantates wel zo noodzakelijk is om de uitvoering in het keurslijf van meer dan tweehonderdvijftig jaar geleden te persen (een gedachtewisseling hierover zou al snel uitmonden in polemische uiteenzettingen), is het onvermijdelijk dat de historisering zijn beperkingen kent, waarbij de ene dirigent annex musicoloog de grenzen verder legt dan de andere. Koopman is, puur bezien vanuit het historisch perspectief, rekkelijk want hij zet voor de cantates een gemengd koor en dito solisten in, en dus niet louter jongensstemmen (een praktisch punt: zij zijn sowieso niet in voldoende mate voorhanden). We zien hier dus het bekende verschijnsel van een wel authentiek instrumentarium (of althans kopieën daarvan) en een zo effectief mogelijke toepassing van uit allerhande historische bronnen bekende muzikale retoriek, waarbij dan wat betreft het vocale aandeel een 'moderne' koers wordt gevaren. Bach zette 'bruikbare knapen' in, Koopman niet. Zo eenvoudig kan historiseren zijn.
Een dergelijke keuze lijkt me echter van minder belang dan een verantwoorde muzikale retoriek (welsprekendheid) die teruggrijpt op Bachs eigen uitvoeringspraktijk, zij het dan binnen praktische grenzen. Ik denk dat zo langzamerhand op dit punt het maximale, zo niet optimale is bereikt: wetenschappelijk onderbouwde kennis die muzikaal kan worden toegepast. Wat dat betreft staat Koopman al jaren in de voorste linies en wordt hij alom geprezen om zijn onvermoeibare inzet voor Bachtreue in de beste betekenis van het woord.

Uitvoering
Dit is weer een prachtige editie waarin zowel vocaal als instrumentaal op zeer hoog niveau wordt gemusiceerd. In de sopraanaria's neemt Sandrine Piau - ze schitterde onlangs nog in Händels Tamerlano bij De Nederlandse Opera - het merendeel voor haar rekening en dat doet zij meer dan voortreffelijk (BWV 9, 11, 29, 112, 120, 149 en 192). Niet minder muzikaal bekoorlijk is de flonkerende sopraan van Johannette Zomer in BWV 146. Hetzelfde geldt voor de alt Bogna Bartosz die zich in haar vele bijdragen (BWV 9, 11, 14, 29, 112, 120, 149 en 156) soepel langs de vaak niet malse technische hindernissen beweegt. Het komt juist aan op goede articulatie en dictie en ditmaal vond ik haar omgang met klinkers en medeklinkers minder storend. Ik zeg het nog maar een keer: het is een probleem dat menige alt parten speelt (een schoolvoorbeeld daarvan was de eens zo bekende Engelse alt Carolyn Watkinson).
De heren excelleren eveneens op hoog niveau. De tenor James Gilchrist heeft evenals zijn collega Christoph Prégardien het ideale stemtype voor deze cantates, maar hij maakt er ook puur muzikaal het beste van. Beide tenoren onderscheiden zich door een fantasierijke, maar stevig in de barokretorica verankerde benadering van deze partituren. De bas Klaus Mertens kennen we inmiddels als de ware rots in de branding, hij heeft zich in de loop der jaren met grote souplesse Bachs idioom geheel eigen gemaakt en daarvan legt hij consistent inspirerend getuigenis af.
Hier geen vocale zwakke punten dus? Nathalie Stutzmann is en blijft voor mij een lastig te verklaren keus. Zij is ditmaal alleen van de partij in "Herr Gott, Beherrscher aller Dinge" BWV 120a, in het duet met James Gilchrist, 'Herr, fange an und sprich den Segen', een aria van ruim zeven minuten. Het geheel in aanmerking genomen is dat best wel overzienbaar, maar toch... Zij heeft niet alleen een échte altstem (geen mezzo), maar die is bovendien van het 'mannelijke' type, log en zwaar in dit repertoire. Ze zou zó in Mahlers Urlicht of O Mensch! Gib Acht passen, maar in Bach? Koopman staat in zijn keuze overigens niet alleen want ook zijn collega John Eliot Gardiner heeft Stutzmann in zijn cantateserie in zijn 'solistenpakket'.
Koopman is gepokt en gemazeld in de historiserende uitvoeringspraktijk en bovendien een in hoog aanzien staande musicoloog. Sommigen zullen misschien een visie met nog meer diepgang voorstaan, maar dit is echt musiceren op hoog niveau, van instrumentale jubelzangen tot grootse momenten van inkeer en beschouwing, met het koor in grootse vorm. Van de blazers noem ik Alfredo Bernardini (oboe d'amore, BWV 9), Andrew Clark (hoorn, BWV 14), Wouter Verschuuren (fagot, BWV 149), Wilbert Hazelzet (dwarsfluit, BWV 9) en natuurlijk de kwinkelerende organist Ton Koopman in BWV 29 en 120a.

In deze hosanna-stemming moet u wel bedenken dat in een dergelijk enorm en over vele jaren verdeeld project niet voortdurend op de Parnassus wordt gebivakkeerd en dat er heus wel incidentele inzinkingen zijn. Hier maken mensen van vlees en bloed muziek, in goede en minder goede dagen, maar die wel binnen een strak opnameschema moeten presteren, 'weer of geen weer'. Zo presteert Sandrine Piau in deze uitgave zeer goed, maar soms is er dat moment dat haar stem in het lage bereik minder kernachtig is, even wat présence mist en aan glans inboet, maar dergelijke kortstondige momenten hebben slechts een marginale invloed op haar vertolking. Klaus Mertens maakt met zijn beheerste voordracht daardoor juist des te meer indruk en dat hij dan incidenteel minder trefzeker is, legt bij al dit fraais geen gewicht in de schaal.

De opname was weer in de goede handen van Adriaan Verstijnen en dat is goed te horen: transparant, met een goede definitie en in de juiste balans wanen we ons dichtbij, in de Amsterdamse Waalse Kerk. Samenvattend: producer Tini Mathot, Tons echtgenote, heeft weer het zoveelste wonderwerk afgeleverd, jaar in, jaar uit. Toch wel iets om even bij stil te staan.

Alles mit Gott... BWV 1127

John Eliot Gardiner had de primeur van de eerste uitvoering op cd (klik hier voor de details).

Het uit twaalf strofen bestaande gedicht van de ambtenaar Johann Anthon Mylio uit het zo'n vijfentwintig kilometer ten noorden van Weimar gelegen Buttstadt was bestemd voor de 52ste verjaardag van diens broodheer, de hertog. Op zich leek dit geen bijzondere vondst te zijn, maar dat werd anders toen de laatste twee bladzijden - die door de auteur oorspronkelijk blanco waren gelaten! - een weliswaar in eerste aanleg onbekend ogend handschrift van een strofenaria werd aangetroffen, en aan de hand van onder andere de zwierige vioolsleutel het handschrift van Johann Sebastian Bach werd herkend. Men kan zich voorstellen dat de verbijsterde Maul de adem in de keel stokte. Zijn conclusie werd op 6 juni bevestigd door de Bach-specialist Peter Wollny, een handschriftdeskundige bij uitstek. Nog diezelfde avond knalden de champagnekurken en werd na overleg met de directeur van het Bach-Archiv, professor Christoph Wolff, om de volgende dag de gedane ontdekking in een persconferentie bekend te maken. Daarna stond de telefoon niet meer stil en regende het e-mails en faxen, want de muziekwereld wilde toch wel het naadje van de kous weten. We zijn inmiddels dus een BWV-nummer rijker: 1127!

Precies zeven weken na de officiële openbaarmaking van de vondst bevonden John Eliot Gardiner cum suis zich al in een Londense opnamentudio om het werk voor zijn eigen label, Soli Deo Gloria (het motto van Bach, Alleen Ter Ere van God) vast te leggen.

De aanleiding voor Bach om de ode te componeren mag dan feestelijk zijn geweest, duidelijk is wel dat hij het stuk voor een kleine bezetting heeft geschreven en dat hier geen sprake kon zijn van 'Tönet, ihr Pauken! Erschallet, Trompeten'. Inmiddels weten we ook dat Bach de leeftijd van de hertog met 52 basnoten symboliseerde: dat is althans welgeteld het aantal in het aan de eigenlijke aria voorafgaande (instrumentale) voorspel. Van de twaalf strofen nam Gardiner er drie op en Koopman vier, hier uitstekend gezongen door de sopraan Lisa Larsson in een fris klinkend instrumentaal kader.

Literatuurverwijzing

Er is overstelpend veel literatuur over Bachs cantates verschenen, maar de onderstaande vijf boeken gaven mij zowel veel leesplezier als nader inzicht in deze toch wel tamelijk weerbarstige materie.

Alfred Dürr: Johann Sebastian Bach - Die Kantaten (Bärenreiter, 2000)

Hans Conrad Fischer: Johann Sebastian Bach (Boekencentrum, 2000)

Nikolaus Harnoncourt: Der musikalische Dialog (Residenz Verlag, 1984)

Nikolaus Harnoncourt: Musik als Klangrede (Residenz Verlag, 1982)

Christoph Wolff, Ton Koopman e.a.: De wereld van de Bach-cantates (3 delen) (Uniepers, 2003)

Christoph Wolff: Johann Sebastian Bach (Bijleveld, 2000)