Chaim den Heijer: Gustav Mahler - De Joodse vreemdeling Amphora Books, Amsterdam 2023 ISBN 9789064461798 415 blz., paperback Verkoopprijs € 35,-- Klik hier voor de recensie van Emanuel Overbeeke

---

Natuurlijk heeft Chaim den Heijer als motto voor zijn boek de overbekende woorden van Mahler: 'Ik ben in drie opzichten een vreemdeling: als Bohemer in Oostenrijk, als Oostenrijker in Duitsland en als Jood in de hele wereld. Overal een indringer, nergens gewenst.' En natuurlijk gaat het in dit boek primair over de Jood Mahler,die leek te worden geaccepteerd maar ondanks alle verwoede pogingen toch altijd een buitenstaander bleef. Dit was overigens een lot dat niet alleen Mahler ten deel viel maar het overgrote deel van zijn Joodse tijdgenoten. En juist deze factor geeft dit, je zou haast zeggen zoveelste boek over Mahler, een geheel eigen tint en dat is knap!

Eigenlijk worden wij in alle hoofdstukken geconfronteerd met wat het wil zeggen, als je als Jood geboren bent: eens een Jood, altijd een Jood, à tort et à travers. Een trieste constatering en het lijkt wel alsof de geschiedenis zich blijft herhalen. Onze acceptatie lijkt nu als vanzelfsprekend, maar de signalen beginnen binnen Europa helaas weer op rood te staan. We hebben in dit boek echter te maken met een periode die al meer dan honderd jaar achter ons ligt (Mahler overleed immers in 1911) en waaraan een hele periode vooraf is gegaan waarin de Joden meer en meer de aansluiting gingen zoeken naar een integratie in het christelijke deel van de naties.

Wat dit boek ook zo interessant en informatief maakt is de Werdegang van de familie Mahler, zoals die beschreven staat in het hoofdstuk Mahlers voorouders, gevolgd door Briet mila: de Joods-rituele besnijdenis, de Kinderjaren en Bar mitswa, de Joodse meerderjarigheid. Niet alleen krijgen we een beeld van de (voor)ouders van Mahler, maar ook wat het betekent om als Jood ter wereld te komen. Veel ben ik te weten gekomen over de rituelen en gedachten in de Joodse families en dit heeft mijn kennis over Mahler en zijn Joodse vrienden zeer verrijkt! Graag wil ik enkele aspecten hieruit nader belichten, zoals de toepassing van de Familieantengesetze, een wet uit 1726 die bepaalde dat er slechts 8541 Joodse families in Bohemen en 5106 in Moravië mochten wonen. De consequentie van deze numerus clausus was dat na de dood van de vader alleen de oudste zoon van iedere familie mocht trouwen en blijven. De Joden, die geen recht van opvolging hadden, trouwden uitsluitend volgens de Joodse wet en hun huwelijk was dus in wezen illegaal. Ook de kinderen werden als illegaal bestempeld. Gelukkig voor de grootvader van Mahler werd deze wet in 1848 afgeschaft.

Er was nog een andere interessante wet, die rechtstreeks te maken heeft met waar de naam Mahler vandaan komt. In 1787 besloot keizer Joseph II ( ja, die uit de tijd van Mozart!) dat alle burgers een Duitse achternaam moesten hebben. Over de herkomst van de naam Mahler is veel gespeculeerd: Maler-Schilder (de analyse van Freud gaat van deze naam uit!) of Müller, molenaar*. Wilt u het allemaal weten dan kunt u dit allemaal in dit boek van Den Heijer vinden.

We pakken even de draad op bij Simon Mahler, de grootvader van Gustav. Omdat hij niet de oudste zoon was, trouwde hij volgens de Joodse wet, maar illegaal... Pas na 1848 werd hun huwelijk en daarmee ook de kinderen gelegaliseerd en was Gustav niet ook nog een bastaard! Interessant en ook met afbeeldingen is het verhaal over de geboortedag van Mahler. Laten we ervan uitgaan dat hij op 7 juli is geboren. Dat was in 1860 een zaterdag, de sjabbat en als een kind op de sjabbat wordt geboren dan wordt dit gevoelsmatig als iets bijzonders ervaren. Zijn besnijdenis vond op de volgende sjabbat plaats en wel op 14 juli. Wij kunnen dit aflezen uit het geboorteregister. Heel bijzonder dat Den Heijer dit allemaal boven tafel heeft weten te brengen!

Maar er is natuurlijk veel meer te lezen in dit boek. Dat Gustav bijzonder was, wisten we al maar hij heeft ook geen Joodse naam, zoals bij al zijn Joodse tijdgenoten wel het geval was, althans wij kennen hem niet. Den Heijer komt met de suggestie dat het Jacob had kunnen zijn. Wat ook bijzonder is, is de constatering dat al zijn vrienden in zijn jeugd en later in Wenen van Joodse huize waren! Omdat zij Duitse namen hadden, moeten aannemen leggen wij niet altijd deze link, maar dankzij Den Heijers onderzoek weten we nu beter. Wat mij het meeste trof, was de relatie met de affaire Dreyfus, die immers ook van meet af aan schuldig was bevonden in het kader van het toen al welig tierende antisemitisme in Parijs. Ook Theodor Herzl krijgt zijn plaats, kortom, waar het kan worden er Joodse verbanden gelegd met soms een verrassende uitslag.

Verder is het een prachtig leesbaar boek waarin wij veel zullen lezen wat we al weten, maar juist de dwarsverbanden naar steeds een Joodse invalshoek maakt de aanschaf van dit boek een ‘must voor Mahlerianen' . U treft apart nog een index aan van de hoofdstukken, dit om U alvast lekker te maken!. Wat bijzonder dat wij op onze Mahlerdag een introductie kregen ‘from the masters' voice'.

______________________

*) In Bildbiografie, Gustav Mahler, Altenburg 2021, p. 7 lezen we overigens een andere verklaring voor de herkomst van de naam Mahler:

Der Name Mahlers tauchte in der Familie erst nach 1787 auf, als Kaiser Joseph II. die Juden seines Reiches anwies, zur Förderung ihrer Assimilation in die christliche Mehrheitsgesellschaft unauffällige Nachnamen anzunehmen. Aus Mahlers Ururgroßvater väterlicherseits (1720-1800), einem Gewürzhändler und Schächter, der eigentlich Abraham Jacob hieß, wurde auf diese Weise Abraham Mahler – abgeleitet vermutlich von der Tätigkeit des Gewürzmahlens.