Audioapparatuur

Een nieuwe referentie? (2)

Het verhaal van MartinLogan

© Ad Speksnijder, oktober 2021

Het kan aan mij liggen, maar lees je tegenwoordig nog recensies over luidsprekers, anders dan die van het zogenaamde elektrodynamische type? Toegegeven, het is het meest geproduceerd en toegepast, met als gevolg een markt die werkelijk overladen is met bijna zoveel merken en uitvoeringen als er klanten zijn. De concurrentie is moordend, marges (en daarmee helaas soms ook de kwaliteit) staan onder druk en van onderscheidende eigenschappen is nauwelijks sprake. Al wil ik hier niet mee zeggen dat er geen kwaliteitsverschil is. Dat is er wel degelijk.

In deze recensie wil ik het met u hebben over een niet zo frequent toegepast luidsprekerprincipe dat al bijna 65 jaar oud is en in de achterliggende jaren zodanig is geëvolueerd dat je zonder overdrijving in klankmatig opzicht van een bijzondere technologie kunt spreken. Het gaat in deze recensie, en dat bevroeden sommigen van u natuurlijk al, om de elektrostaat, tevens een vervolg op het eerste deel van Het verhaal van MartinLogan.

Voordat ik ga uitweiden over de technische specificaties en mijn luisterervaringen met u deel, eerst een 'winstwaarschuwing': ik heb de besproken luidsprekers namelijk aangeschaft. Dat kan wat spanning geven wat betreft de vereiste objectiviteit. U bent dus gewaarschuwd!

Waar hebben we het ook al weer over?
We gaan in dit deel dieper in op de 'instapper' van de 'Master Piece Series', de MartinLogan ESL-9, ook wel de de Classic genoemd. Dat woordje, Classic, heeft, denk ik, te maken met het feit dat dit de enige luidspreker uit de serie is die geheel passief is. Klassiek dus volgens de in de eerste modellen toegepaste bouwtypologie. De overige modellen zijn uitgerust met een aparte versterker voor het laag (ca. <300Hz)

	De nog niet uitgepakte dozen

Hoe groot?
Laten we beginnen met de afmetingen. Want eerlijk is eerlijk, daar moet je wel een beetje woonkamer voor hebben. De Classic meet dxbxh 65x27x152cm. Het zijn dus beslist geen kleintjes. En toch, eenmaal opgesteld valt het vooral door de transparante panelen, optisch gezien, erg mee. Je kijkt er als het ware gewoon doorheen. Daar hebben ze bij MartinLogan goed over nagedacht.

Zwaar?
Het gewicht: hmm.., die dozen moet je echt met z'n tweeën dragen. Ze wegen ieder zo rond de 35kg en daar komt dan nog de zeer robuuste verpakking bij (ik heb nog nooit zulk dik karton gezien). Afgezien van het gewicht is de verpakking zo groot dat je je afvraagt waar je die het best kunt pakken.

Uitpakken en plaatsen vraagt zeker hier eerst nadenken en dan pas doen. Je wilt ze immers niet onnodig in handen nemen. Na de meegeleverde spikes te hebben gemonteerd, heb ik ze voorzichtig in positie gebracht. Nou ja, positie? Al snel daarna bleek dat experimenteren - ik blijf in stijl - op zijn plaats was. Spikes op laminaat of parket is kraszeker, vandaar dat ik onder de spikes rummikub-tegeltjes (zit zo'n mooie holling in) heb gelegd. Toen kon ik naar hartenlust schuiven om de beste opstelling te vinden. En dat geschuif loont de moeite, dat kan ik nu alvast verklappen. Misschien nog wel meer dan bij conventionele luidsprekers.

Constructieve aspecten
Nu het prominente duo staat, kunnen we inzoomen op de bouwvorm en constructieve aspecten. Wat opvalt is de licht achterover hellende panelen. Dit heeft te maken met optimaal verticaal afstraalgedrag, gerekend met een zittende luisteraar op gemiddeld 3-6 meter afstand.

Wat MartinLogan elektrostaten bijzonder maakt is het gebogen elektrostatische paneel. MartinLogan noemt dat CLS ('Curvilinear Line Source'). En dat is meer dan een marketing-gimmick. Wil je maximale prestaties via een paneelluidspreker, dan geldt het adagium 'size matters'. Maar, des te groter de panelen, des te groter de directionele dispersie. Ergo, gelijkmatige dispersie is al sinds het begin van de elektrostaat een probleem.

Bij MartinLogan hebben ze dit dilemma even simpel als geniaal opgelost door de panelen gebogen uit te voeren. De horizontale stralingshoek is daardoor ongeveer 30°. Hierdoor wordt het afstraalgedrag sterk verbeterd en, zeer belangrijk, de ideale luisterpositie sterk vergroot. De fabricage van gebogen panelen is echter een stuk lastiger dan van vlakke. Tot op de dag van vandaag is dat voor een groot deel nog ambachtelijk handwerk en toepassing van state-of-the-art materialen en verbindingen.

Naast afstraalgedrag is het een vereiste dat het frame waar het membraan in is opgenomen, ultra stijf en resonantievrij is onder alle gebruikscondities. Immers, een trillend frame, bascompartiment of verbindingselement (o.a. de bevestiging van het diafragma aan de spacers) zal door intermodulatievervorming een negatieve invloed op de geluidskwaliteit hebben. Exotische materialen zijn hier toegepast, zoals een aluminiumlegering uit de ruimtevaarttechnologie, voor het frame van het paneel. De lijmverbindingen van het diafragma op spacers en frame is een lijm die eveneens zijn oorsprong vindt in de ruimtevaart.

Subwoofer-sectie
Ook hier doet MartinLogan iets bijzonders. Je zou kunnen denken dat lage tonen niet richtingsgevoelig zijn en dat het daarom niet zo veel uitmaakt hoe de configuratie is. Onderzoek in het laboratorium van MartinLogan wees echter uit dat het wel degelijk uitmaakt hoe de configuratie van de laagweergevers gestalte krijgt. Om het karakter van een dipool zo dicht mogelijk te benaderen is er voor gekozen ook de woofers in dipool op te stellen. Iedere woofer is gemonteerd in een akoestisch van de andere, gescheiden kamer. Let ook op het hoogteverschil qua plaatsing van de speakerunits. Ik weet niet wat dit doet, maar het lijkt me dat dit bewust is gedaan.

Plaatsing
Een elektrostaat is een dipool. Dat wil zeggen dat het systeem evenveel geluidsdruk naar voren als naar achteren uitstraalt. Door dit gegeven moet u wel rekening houden met een aantal rudimentaire basisregels. Allereerst de plaatsing t.o.v. de wand waar u naar kijkt als u voor de luidsprekers zit. Daarvoor geldt een minimumafstand van 1 meter tussen achterzijde paneel en muur als minimum, is mijn ervaring. Dit geldt overigens ook voor de zijwanden. Daarnaast is het van groot belang dat de panelen in hun verticale positie precies gelijk zijn. Ik heb dat gerealiseerd met waterpas, rei en rolmaat. Is dat eenmaal geregeld, dan is indraaien in veel gevallen bevorderlijk voor het geluidsbeeld. MartinLogan besteed hier relatief veel aandacht aan in de bijgeleverde handleiding. Grappig hoe dat gaat. U positioneert zich, gewapend met zaklamp, in de luisterpositie. Uw partner of vriend(in) gaat bij de luidspreker staan. U richt uw zaklamp op het paneel en nu wordt de luidspreker zo ingedraaid dat er een reflectiepatroon op ongeveer 1/3 van de paneelbreedte, gemeten vanuit het midden, ontstaat. Kunt u het nog volgen? De afbeelding verduidelijkt het:

Aansluitingen
Ja, dat is wel iets anders dan bij een passieve, dynamische luidspreker. Uiteraard ook hier de aansluitingen voor de luidsprekerkabels. De aansluitterminal is zeer robuust uitgevoerd. Spades en tulpstekers worden in een ijzeren greep genomen.

Ook is er de mogelijkheid om in bi-amping-mode aan te sturen. Puntje van kritiek zijn de brugconnectoren die standaard meegeleverd worden en in geval van traditionele aansluiting toegepast moeten worden. Het zijn verchroomde plaatjes die mijns inziens niet de maximale prestaties leveren. Ik heb er in ieder geval een setje op maat gemaakte brugconnectoren bijgekocht.

Hoewel het een volledig passief systeem is, ontkomen we uiteraard niet aan een netvoeding. Immers de panelen en het diafragma moeten op spanning gebracht worden alvorens het muzieksignaal op het diafragma wordt losgelaten. En een nog behoorlijk hoge spanning ook (nee, geen hoogspanning). Ik heb me laten vertellen dat het potentiaalverschil tussen de statoren ongeveer 4500V is. Maar geen schrik, het amperage is zodanig laag, dat elektrocutie is uitgesloten. De voedingsspanning kan dan ook prima in 12V worden aangeboden, waarna deze via een step-up trafo naar die 4500V wordt getransformeerd. De meegeleverde WCD trafo's zijn prima, maar ik kon het niet laten daar toch een extra tweak uit te testen, door 2 stuks S-Booster voeding in te zetten.

Technische doopceel
•  Frequentierespons: 34-23.000 Hz ± 3dB
•  Aanbevolen versterkervermogen: 20-400 watt per kanaal
•  Horizontale dispersie: 30 °
•  Verticale dispersie: 44 "(112cm) lijnbron
•  Gevoeligheid: 90 dB / 2,83 volt / meter
•  Impedantie: 4 Ohm, 0,8 bij 20 kHz Compatibel met versterkers van 4, 6 of 8 Ohm.
•  Crossover-frequentie: 380Hz
•  Hoogfrequente transducer: XStatT CLST elektrostatische transducer »Paneelafmetingen: 44" x 9,2 "(112 x 23 cm)» Stralingsgebied: 405 in² (2.576 cm²)
•  Laagfrequente transducer: Twee gegoten 8 inch (20,3 cm), vormvaste aluminium conuswoofers , asymmetrische kamerindeling zonder resonantieverschijnselen
•  Stroomverbruik: Max: 2 W per kanaal. Standby: <1 W per kanaal. Na twee minuten zonder muzieksignaal, schakelt de trafo zichzelf uit en is het opgenomen vermogen nul. (Duurzaam!)
•  Gewicht: 78 pond. (35,4 kg)
•  Afmetingen: (hxbxd) 152x 26,4x64,6cm

Context (thuisopstelling)
•  De elektrostaten worden aangestuurd door een Prima Luna Prologue Premium met KT120 eindbuizen en Phillips nos (1971) voortrapbuisjes.
•  De voeding komt via een Audioquest Powerquest 3.
•  Kabels en interlinks: Sonore AC
•  Streamer: Bluesound Node-II
•  DAC: Chord 2qute
•  Voeding DAC: S-Booster BOTW P&P

Luisteren
Als openingsalbum koos ik The Hunter van Jennifer Warnes en daarvan het nummer Way Down Deep. Meteen is het raak! Nu even oppassen dat ik niet cliché-audiorecensenterig wordt. Laat ik beginnen met het fantoombeeld. Dat is wezenlijk anders van ik van mijn Sonus Fabers gewend ben. Open en transparant, veel ruimte rondom iedere individuele stem. zowel instrumentaal als vocaal, en wel zodanig dat het de eerste vijf minuten even wennen is. Er is heel veel definitie over het hele frequentiespectrum. Versmering ontbreekt volledig, geen kastresonanties, geen enkele vorm van onevenwichtige weergave. Wat is dit mooi zeg!
Percussiewerk wordt in al zijn klankrijkdom perfect weergegeven. De nauwkeurigheid qua reproductie van harmonischen draagt zeker bij aan de bijna live-ervaring. Plaatsing is helder en stabiel. Er is breedte en, afhankelijk van de opname, zelfs tot ver buiten de panelen, waardoor de indruk van erbij zijn wordt versterkt. Diepte is meer dan voldoende aanwezig. Eén puntje van kritiek waarvan, dat zal later blijken, de oorzaak niet ligt in de elektrostaten, is de laagweergave. Deze is echt niet strak, zeker niet bij hogere volumes. Het is mij te zompig, ongedefinieerd en verre van prettig om naar te luisteren. Ook ontwikkelen sommige hogere frequenties, bij hoog volume, een zekere onzuiverheid (knijpt een beetje) die vermoeiend uitwerkt. Maar, op normaal afspeelvolume, is midden/hoog werkelijk fantastisch zuiver en boeiend.

Op naar het tweede album. Back to BACH, Famous organ works, door de Japanse organiste Kei Koito. Hier kies het eerste werk, de Toccata & Fugue in d (Dorian), BWV 538. Opgenomen in de Martinikerk in Groningen, gespeeld op het niet alleen qua klanksignatuur bijzondere Arp Schitger orgel uit 1691/92, gerestaureerd in 1983/84 door Jürgen Ahrend & Cor H. Edskes. Naast het geweldige talent van Kei Koito weet Martin Korn en zijn team als geen ander hoe je orgelmuziek zo opneemt en edit, en wel zo dat elke noot, elke frase, nagalmtijd en geluidsterktebalans tot in de perfectie wordt weergegven. Sluit je ogen, visualiseer de Martinikerk en je bent er.

Dat deed en dacht ik bij het horen van dit indrukwekkend moois, met orgel en acoustiek in perfecte balans. Wat een toonzuiverheid en bovendien echt veel realistischer dan ik ooit heb gehoord. Maar ook hier weer het niet goed gedefinieerde, onvoldoende gecontroleerde laag. De Prestant 16' heeft echt een eigen klankkleur en als je die niet duidelijk waarneemt, kun je maar beter toegeven dat er iets mis is. Nou is die Prestant best wel laag (32 Hz), maar toch. Gezien de specificaties van de elektrostaten zou dat toch best goed moeten gaan (34 Hz). Zou er dan toch iets met de aansturing aan de hand zijn? Ik noemde al eerder de bijzonder lage impedantie bij hogere frequenties, en daarnaast het feit dat elektrostaten best een stevige versterker met een niet te lage ingangsimpedantie kunnen gebruiken. En, eerlijk is eerlijk, beide kan ik van m'n buIzenbakje niet zeggen.

Tevens benieuwd naar hoe vocaal werk door deze setup wordt weergegeven en dan het liefst a capella, snuffel ik in mijn favorietenlijst en valt de keuze op Indra Rios Moore met het titel-nummer Carry My Hart. Indra's stem wordt gekenmerkt door zeer complexe klankstructuur. Ragfijn, licht vibrato, gecombineerd met een perfecte timing en beheersing. Nergens schuurt of knelt het. Altijd een ontspannen en goed gearticuleerde signatuur. Ik weet dat alle nuances uit haar stem ontsluiten geen makkelijke kost is voor een audioset/luidspreker. Ik heb dit nummer/album al talloze malen beluisterd, dus dan denk je zo maar dat je het allemaal wel weet. Maar dan via deze elektrostaten..echt kippevel! Haar stem is niet langer ietwat afstandelijk, maar komt binnen op een manier dat het me in de muziek trekt, erbij zo gezegd. Hier is de PrimaLuna wel in z'n element hoor. Wat een signaal schoonheid, wat een emotie weet deze combi over te brengen. Niks op aan te merken

Het is heel laat geworden die eerste avond. Het ene na het andere album, van barok tot rock. Het was gewoonweg genieten en stoppen was heel erg moeilijk. Verslavend? Ja, je zou het bijna zeggen. En toch, de perfectionist in mij zei dat het nog veel beter kon. Met name in het laag en in de overall-controle van de elektrostaten. Mixed feelings dus.

De volgende dag meteen op onderzoek uit. Opmerkelijk is het geringe aantal recensies van elektrostaten in het Nederlands. Ook in het Engels is het trouwens dun gezaaid. Daarin vond ik de bevestiging van mijn veronderstelling dat vermogen en ingangsimpedantie van de versterker(s) van eminent belang zijn. Ik besloot wat andere audio-apparatuur thuis te laten afleveren om in alle rust eens wat A/B-vergelijkingen te kunnen doen. In het volgende deel (3 van ?) van deze serie ga ik u daar uitgebreid op in.

index