Iedereen begrijpt dat drie blazers en een contrabas geen strijkkwartet vormen en alle twijfel daarover wordt door het woord 'strijkkwartet' al uitgesloten. De term 'pianokwartet' biedt meer ruimte, maar ook hier liggen de grenzen redelijk vast.
Anders is het met 'opera'. Tot voor kort leek het duidelijk: een opera was een muziekdrama, waarbij het dramatisch element werd gedragen en zelfs versterkt door de combinatie van (gezongen) tekst, muziek en handeling. Doordat het woord 'opera' zichzelf niet definieert, staat het echter open voor een veel ruimere interpretatie.

Het resultaat is dat tegenwoordig op ongeveer iedere combinatie van tekst, muziek en theater het etiket 'opera' wordt geplakt, ook als er geen sprake is van een handeling of enige vorm van dramatiek. En terwijl eeuwen lang de eenheid van tekst en muziek een essentieel element was, belangrijker zelfs dan het theatrale element, worden nu werken als 'opera' betiteld waarin iedere combinatie volkomen arbitrair lijkt. Twee extreme voorbeelden die alleen al daardoor aandacht verdienen, stonden op het programma van het Holland Festival 2021.

TIME
Zo extreem dat het wellicht beter een 'non-opera' kan worden genoemd, is de 'droomachtige opera' (ook aangeduid als 'woordeloze opera') TIME van Ryuichi Sakamoto. Boven een muzikale ondergrond die kan worden gezien als een huwelijk tussen John Cage en de traditionele Japanse klankenwereld, glijden beelden, projectie en summiere bewegingen voorbij in een tempo waarin de zichtbare handeling is vervangen door verstilling, en waarin reflectie en berusting de plaats innemen van het psychologische drama.

TIME (foto ©HF/Sanne Peper)

Is dus van drama al geen sprake, noch in de muziek, noch in de beelden en de sereen voortschrijdende oude man die we een uur lang gadeslaan, zang is er nog minder. Wel tekst, veel zelfs voor een 'woordeloze opera'. Terwijl de intrigerende beeldtaal van theatermaker Shiro Takatani bijna een hypnotiserende werking uitoefent, klinkt uit luidsprekers een stem die op berustende toon twee verhalen vertelt met als kern de acceptatie van de voortschrijdende tijd.

Dat ik de voorstelling op de beeldbuis heb gezien, valt achteraf te betreuren. De sfeer en de intrigerende werking van beeld en muziek moeten op de aanwezigen in de Westergasfabriek nog sterker zijn overgekomen. Bovendien werd ik enigszins gehinderd door het feit dat de in het beeld geprojecteerde vertaling op het scherm niet altijd makkelijk leesbaar was, maar de visuele kracht was dusdanig dat ik geen zin had het gedownloade programmaboekje mee te lezen. Een bijzondere voorstelling, het Holland Festival waardig, maar een 'opera' was het niet. Het leek er zelfs niet op!

Ine Aya
Ook Ine Aya van Miranda Lakerveld met muziek van Nursalim Yadi Anugerah op een libretto van hen beiden maakte vooral indruk door het toneelbeeld. Muzikaal werd de sfeer eveneens bepaald door een bijna dromerige Aziatische (in dit geval Indonesische) klankwereld. Nog meer dan Sakamoto had Anugerah zich daarbij laten beïnvloeden door westerse muziek, zelfs met de verwerking van thema's en motieven uit Wagner's Ring des Nibelungen.

Ine-Aya (foto ©HF/Nichon Glerum)

Het resultaat was een exotisch muzikaal decor dat vooral door onze koloniale achtergrond aangenaam herkenbaar overkwam. Het vormde bovendien de perfecte ondergrond voor vijf kwartier esthetisch muziektheater vol kleurrijk in elkaar overvloeiende 'Indonesische' toneelbeelden. De overwegend abstracte handeling werd daarbij ingevuld met een rustgevend, visueel betoverend patroon van dans en beweging dat uitnodigde om gedachteloos te worden ondergaan.

Voor een schijn van maatschappelijke relevantie (niet onbelangrijk tegenover subsidiënten) was Ine Aya voorzien van een thematiek die zich richtte op protest tegen ontbossing en behoud van de natuur. Niet echt relevant voor een Europees publiek, maar om een brug te slaan tussen dat publiek en de Indonesische cultuur waren ook hier twee verhalen met elkaar verweven. Teksten uit de Takna' Lawe', epische literatuur van Kalimantan (West-Borneo), werden vermengd met citaten van Wotan, Brünnhilde, de Waldvogel en de Nornen uit Siegfried en Götterdämmerung.

De poging een brug te slaan tussen diverse culturen komt op zich sympathiek over en sluit aan bij de huidige roep om diversiteit. De emotieloze, vaak onverstaanbare weergave van het Duits met weinig begrip van zowel de taal als de inhoud, beroofde deze echter van iedere betekenis. Bij zo'n behandeling hadden de teksten even goed afkomstig kunnen zijn uit de catalogus van een tuincentrum. Het reduceerde de Ring -citaten tot interessantdoenerij en would-be intellectualisme, hooguit leuk voor critici die anders niet zouden weten waarover zij moesten schrijven.

Ine-Aya (foto ©HF/Nichon Glerum)

De vlakke en monochrome weergave maakte bovendien dat Wagner's woorden sterk contrasteerden met de levendiger (en 'levender') citaten uit de Kayan cultuur. De expressiviteit daarin van Frisna Virginia en Bernadette Astari was waarschijnlijk aan de zangeressen zelf te danken, maar Rolfe Dauz bezat bij lange na niet het vocale niveau om zowel zijn zang als Wotan's teksten tot leven te brengen. *)

Inhoudelijk was Ine Aya door dat alles te vrijblijvend, maar muziek en vormgeving maakten het een aantrekkelijke voorstelling voor wie geïnteresseerd is in exotisme en alternatieve theatervormen. Daarbij bood de voorstelling vooral visueel fraai muziektheater, minder intrigerend dan TIME, maar wel toegankelijker en met een rustgevende muzikale golfbeweging. Met plezier heb ik de streaming dan ook enkele malen als fraai ingekleurde achtergrondmuziek over mijn tv-scherm laten glijden.

Door het ontbreken van drama in tekst en muziek blijft ook Ine Aya echter vertellend muziektheater en wordt het geen opera. Een duidelijk bezwaar is bovendien het gebrek aan relevantie. Theatermakers die de culturele diversiteit echt hoog in het vaandel hebben, kunnen waarlijk wel iets bedenken dat het publiek meer aanspreekt dan een modieuze ver-van-mijn-bed-show over ontbossing aan de andere kant van de aardbol. En dan echt theater, verstaanbaar en zonder boventitels!

____________

*) Ook de ondertiteling gaf blijk van weinig begrip voor Wagner's teksten. Zo werd Brünnhilde's 'Ruhe, du Gott' vertaald met 'Rust nu, jij alwetende', maar zelfs uit de in Ine Aya verwerkte citaten blijkt dat Wotan verre van 'alwetend' is. Hij moet immers Erda aanroepen omdat zijn eigen kennis tekortschiet.

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links