Opera & Operette

Mariken blijft braaf meisje

 

© Paul Korenhof, oktober 2015

 

Mariken in de tuin der lusten

Muziek: Calliope Tsoupaki, libretto: Serge van Veggel
Hannah Hoekstra (Mariken), Harry van der Kamp (Oom), Jill Feldman (Tanta), Julian Podger (Moenen), Michael Chance (Paus), Joop Keesmaat (Verteller) e.a.
Capella Amsterdam
Asko|Schönberg & Tetraktys Ensemble
Dirigent: Hernán Schvartzman
Regie: Serge van Veggel
Productie: OPERA2DAY & Het Nationale Toneel
Koninklijke Schouwburg, Den Haag, 11 oktober 2015


Over bekende werken praten wij elkaar graag na, maar wat is precies de kern van het middeleeuwse 'roman-drama' Mariken van Nieumeghen? Is het een typisch katholieke parabel over zonde, boete en vergiffenis of steekt er meer achter? Is het misschien ook de eerste getuigenis uit onze literatuur waarin de vrouw een geëmancipeerde positie probeert in te nemen? Dat laatste zeker wel en in de commentaren wordt het ook altijd aangeduid als een rederrijkersproduct waarin de eerste invloeden van de Renaissance merkbaar zijn. Tenslotte dateert de oudste ons bekende versie uit circa 1515, toen de Renaissance in Italië al bijna twee eeuwen het denken beïnvloedde.
Daarnaast zijn er opties denkbaar die tot dusver in de traditionele literatuurbeschouwing minder snel aan bod kwamen. Inderdaad waren de eerste sporen van de Renaissance na bijna twee eeuwen ook hier uitgezaaid, maar dat zal niet iedereen welgevallig zijn geweest. We kunnen ons dus ook afvragen of deze tekst, vooral gezien het regressieve slot (neem afstand van je zonden, doe boete en alles komt weer goed), niet eerder een laatste stuiptrekking is van het middeleeuws denken is geweest, een protest zelfs tegen de 'verlichte ideeën' van de Renaissance? En misschien zelfs ook een protest tegen de eerste tekenen van de vrouwenemancipatie? (zie ook de noot onderaan)

Zonde en vergiffenis
Zo'n uitgangspunt kan een spannend drama opleveren, maar in de bewerking naar eigentijds muziektheater heeft OPERA2DAY de nadruk vooral gelegd op het katholieke thema van boete en vergeving. Bovendien stelde librettist en regisseur Serge van Veggel zich voor een schier onmogelijke opgave door niet alleen trouw te willen blijven aan de inhoud, maar ook aan het karakter van het origineel. De middeleeuwse Mariken is echter geen drama, maar een roman met dialogen, een nadrukkelijk auctoriale roman zelfs, en de geprononceerde aanwezigheid van een alwetende verteller ondergraaft a priori het uitgangspunt dat het theaterpubliek door (meeleven met) het drama be- en geroerd moet worden.

Verteller
Het gevolg is dat je als toeschouwer zeker in het eerste en derde bedrijf welwillend zit te kijken naar een drama dat bijna overkomt als illustraties bij de teksten van de verteller. Schitterend gerealiseerde illustraties, dat zeker, want waar de handeling zelf te kort schoot, wist Van Veggel zowel met inventieve en altijd logische toneelbeelden als met een uitgewerkte personenregie het oog wel bezig te houden. In het middendeel kwam er ook inhoudelijk meer leven in de brouwerij (met een heuse duivel op het toneel kan dat in een middeleeuws gegeven bijna niet mis gaan), maar ook van de slemperij, de hoererij, de moorden en het bedrog werd uiteidnelijk weer meer verteld dan getoond. Het vervangen door het cruciale wagenspel door de verteller bood op zich leuke momenten, maar reduceerde tegelijkhet meest 'dramatische' moment in het origineel tot een nieuwe vertelsituatie die bovendien ten koste ging van de reacties van Mariken. In stil spel was Hannah Hoekstra in de titelrol hier ontroerend, maar je moet als publiek wel weten dat dit hele 'wagenspel' juist vanwege haar reacties zo essentieel is om de goede kant uit te kijken.

Middelnederlands
Door deze opzet was enige langdradigheid bijna niet te vermijden, temeer omdat het gebruik van het Middelnederlands een groot deel van de tekst onbegrijpelijk maakt. Ook dat ondermijnt de dramatiek. Het is een moderne misvatting dat opera onverstaanbaar mag zijn! Monteverdi, Mozart, Verdi, Bizet, Wagner, Strauss, Berg en Britten zouden zich collectief in hun graf omdraaien als zij dat zouden horen! Juist het inzetten van een actrice voor de titelrol had die verstaanbaarheid hier juist kunnen bevorderen - en ook het gebruik van de tegenwoordig blijkbaar onvermijdelijke zendmicrofoons.

Recitativisch
Die verstaanbaarheid hoefde trouwens ook niets te vrezen van de Griekse componiste Calliope Tsoupaki en de uitstekende uitvoering van haar muziek door Asko|Schönberg, gesteund door Hernán Schvartzman met het Tetraktys Ensemble voor de rijkelijk toegevoegde 'middeleeuwse klanken'. Haar muziek bleef immers vooral dienend en ondersteunend, maar ook dat werkte niet altijd gunstig. Meer kleuren, meer spanning, meer dynamiek en meer variatie in de tempi zouden welkom zijn geweest zeker de delen die nu beheerst werden door ietwat monotone modernere akkoordreeksen.
Ook de vocale lijnen hadden meer dramatiek mogen uitstralen. Met uitzondering van de heerlijk karikaturale Paus van de countertenor Michael Chance hadden zij een erg hoog recitativisch niveau, zonder melodische uitschieters, met weinig dynamiek en zonder emotionele versnellingen. Daardoor brachten het spel en de tekstbehandeling van Hannah Hoekstra (Mariken) veelal het meeste leven in de brouwerij, en het blijft jammer dat een actrice die zoveel in haar mast heeft, het emancipatorische karakter van Mariken niet meer mocht benadrukken.

____________________________
Noot: Conste of kunst?
Gerelateerd aan de hierboven beschreven problematiek is het in de tekst zo belangrijke woord 'conste', dat in de vertaling en de boventiteling consequent als 'kunst' wordt weergegeven. Een feit is echter dat wij onder 'kunst' en 'kunstenaars' iets totaal anders verstaan dan de Nederlanders uit de 16de eeuw onder 'const' en 'constenaars'. De zeven 'consten' waarover Mariken spreekt, waren de zeven belangrijkste wetenschappen van dat moment, maar ons kunstbegrip kende men nog totaal niet. Wat wij nu 'kunst' noemen, was voor de middeleeuwer - en ook nog voor de tijdgenoten van Rembrandt - een handwerk, een ambacht dat men diende te beheersen. De intellectuele honger van Mariken ging uit naar kennis en de 'wetenschappen' waarin men zich toen kon bekwamen - en die ook als zodanig in de tekst genoemd worden - waren: retorica, muziek, logica, grammatica, geometrie, rekenkunde en alchemie.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links