Saariaho: Innocence

Jenny Carlstedt (The Waitress - Tereza), Lenneke Ruiten (The Mother-in-Law - Patricia), Thomas Oliemans (The Father-in-Law - Henrik), Lilian Farahani (The Bride - Stela), Markus Nykänen (The Bridegroom - Tuomas), Frederik Bergman (The Priest), Lucy Shelton (The Teacher), Vilma Jää (Markéta - student 1), My Johansson (Lily - student 2), Julie Hega (Iris - student 3), Rowan Kievits (Anton - student 4), Camilo Delgado Díaz (Jerónimo - student 5), Olga Heikkilä (Alexia - student 6)
De Nationale Opera
Residentie Orkest
Muzikale leiding: Elena Schwarz
Regie: Simon Stone
Decor: Chloe Lamford
Kostuums: Mel Page
Foto's: Marco Borggreve/DNO
Amsterdam, 7 oktober 2023
www.operaballet.nl

Nauwelijks had ik de laatste bladzijde omgeslagen van Veelvuldig en alleen, de roman van Anjet Daanje over een tragische gebeurtenis waaraan vrijwel alle betrokkenen, op de een of andere manier medeschuldig blijken, of Nederland werd opgeschrikt door een schietpartij in een leslokaal waarbij een docent om het leven kwam. Actueler kan de laatste opera van de in juni overleden Kaija Saariaho niet zijn.

Evenals Veelvuldig en alleen draait de opera om een tragedie die jaren eerder plaatsvond, zeven bij Daanje, tien bij Saariaho, en in beide gevallen is er een schijnbaar vrolijke opening. In de roman is dat een op een volksfeest uitgelopen herdenking in een Nederlands kasteeldorp, in de opera een bruiloft in Helsinki waarbij alleen de bruid niets weet over de tragedie in het verleden. Zij is opgegroeid in een weeshuis in Roemenië, in een sfeer van ellende en wantrouwen, en in haar naïveteit is zij ervan overtuigd dat het welvarende en democratische Finland een van geluk doortrokken samenleving is.

Het publiek merkt echter al snel dat achter de feestelijke façade een bittere realiteit schuil gaat. De bruidegom, Tuomas, heeft een broer die tien jaar geleden bij een aanslag op een school tien van zijn medeleerlingen en een docent koelbloedig neergeschoten en sindsdien hangt zijn bestaan als een dreigend zwaard boven de hele familie. Uit angst voor haar reactie heeft Tuomas zijn bruid daarover nooit iets durven vertellen, zelfs niet dat hij een broer heeft.

Vilma Jää (Markéta - boven) en Jenny Carlstedt (Tereza - onder)

De situatie raakt in een stroomversnelling door het bericht dat de broer weer op vrije voeten is, zodat het moeilijk wordt hem nog langer dood te zwijgen. Parallel daaraan wordt op het laatste moment een zieke serveerster vervangen door Tereza, de moeder van een meisje dat bij de aanslag is omgekomen. De spanningen die hieruit voortvloeien, worden afgewisseld met gesproken reacties van een lerares en leerlingen die het drama overleefd hebben, en met flitsen van het drama zelf. Als rode draad door dat alles heen loopt Markéta, de gedode dochter van Tereza, enerzijds als herinneringsbeeld van haar moeder wier leven nog volledig door haar beheerst wordt, anderzijds omdat zij in het drama niet helemaal de engelachtige onschuld vertegenwoordigt.

Het Laatste Avondmaal
Bij de opzet is door Saariaho min of meer uitgegaan van Het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci met dertien verschillende karakters achter dezelfde tafel. Om het geheel ook theatraal meer kleur en variatie te geven, besloot zij in overleg met haar librettiste Sofi Oksanen het drama te verplaatsen naar een internationale school in Helsinki, waarna Aleksi Barrière het libretto omwerkte tot een meertalige versie. Dat werkt inderdaad verrassend, maar het maakt de boventiteling tot meer dan een hulpmiddel. Teksten in onder meer het Spaans en het Grieks, en zelfs enkele absoluut essentiële teksten (van Markéta) in het Fins, maken het meelezen zelfs een noodzaak. Juist daarom was het misschien beter geweest de boventiteling in de enscenering op te nemen.

Hieraan dient meteen te worden toegevoegd dat de filmische enscenering van Simon Stone de theatrale afwisseling en de beoogde rijkdom aan dramatische kleuren in hoge mate versterkt. In een interview vertelde de componiste indertijd dat zij zich de opera had voorgesteld met de dertien solisten - in navolging van Het laatste Avondmaal - als één ensemble samen op het toneel. Bij aankomst in Aix-en-Provence, waar het werk in 2021 in première ging, werd zij dan ook danig verrast door het in diverse ruimtes opgedeelde draaitoneel waarin Stone de opera gesitueerd had.

Ronddraaiende tonelen lijken in de mode en de voorkeur van Stone en sommige collegae voor een decor met afzonderlijke vertrekken is bijna een cliché geworden. Afgezien daarvan moest ik vooral bij Stone's ensceneringen van La traviata (Parijs) en Die tote Stadt (München) constateren dat deze Australlische film- en toneelregisseur bepaald niet wakker ligt van de ongunstige effecten die zo'n decor in een opera heeft op de akoestiek waarin de stemmen geplaatst worden.

 

Lenneke Ruiten (Patricia - links) en Jenny Carlstedt (Tereza - midden)

Bij Innocence, waarvan de productie uit Aix zaterdag haar Amsterdamse première beleefde, werkt deze aanpak echter voortreffelijk. Het decor van Chloe Lamford creëert voor iedere scène een aparte sfeer en door het steeds uitlichten van een deel van het speelvlak is het of teksten en emoties onder een vergrootglas worden gelegd. De sobere regie zonder een spoor van effectwerk en de intensiteit van de solistische bijdragen doen de rest. Is Innocence op zich al een werk dat de toeschouwer niet onverschillig kan laten, bij deze aanpak werkt de voorstelling verpletterend.

Saariaho ondersteunt het gebeuren met een partituur die zich onthoudt van ieder commentaar, afgezien dan van een enkel dissonerend glissando op een gruwelijk moment. Het orkest zucht, steunt, schuurt, schreeuwt of trekt zich terug in een decente omlijsting, al naar gelang de handeling, maar nergens vervalt de partituur in filmmuziek. Wel lijkt de instrumentatie soms lang achtereen aan de overdadige kant, maar met een Residentie Orkest op volle sterkte in de open orkestbak van het Muziektheater is dat misschien ten dele een akoestisch probleem. De Zwitsers-Australische dirigente Elena Schwartz, die na de voorstellingen in Aix en Londen het stokje van Susanna Mälkki heeft overgenomen, zorgt daarbijl dat de spanning geen moment verflauwt.

Lilian Farahani (Stela - links) en Jenny Carlstedt (Tereza - rechts)

Blijvende worsteling
Volgens Saariaho is in de Scandinavische landen de discussie over de schuldvraag bijzonder intensief en wordt daarbij strek gekeken naar het gezin, het milieu en de maatschappelijke oimstandigheden die een dader van geweldsmisdrijven hebben voortgebracht. De keuze voor de titel Innocence geeft al aan dat de zaken minder simpel zijn dan zij lijken. Evenals in de roman van Daanje blijken schuld en onschuld relatieve begrippen en zijn er altijd elementen die hebben meegespeeld zonder dat de aard en de omvang ervan helemaal duidelijk worden.

Harry Mulisch stelt in De aanslag: ‘Wie het gedaan heeft, heeft het gedaan, en niet iemand anders', en natuurlijk: in Innocence is dat een adolescent die duidelijk 'niet spoort'. Een sadistisch genoegen bij het martelen van dieren wordt gevolgd door grotere plannen, maar anders dan iedereen altijd gedacht heeft, stond de dader niet alleen. Zijn broer, die zich nog steeds sterk met hem verwant voelt, was nauw bij het drama betrokken, evenals zijn vriendin Iris, zelf slachtoffer van seksueel misbruik door haar stiefvader, hun scheikundeleraar. Al in haar eerste woorden klinkt door dat bij deze aanslag geen sprake wais van een puber die door het lint ging, maar dat zijn daad een zorgvuldig geplande ‘strafexpeditie' is geweest. De directe aanleiding - we zien die ook - was dat hij ten overstaan van zijn medeleerlingen gekleineerd werd door de spotliedjes zingende Markéta, waarna hij door een groep medeleerlingen in de douches is vernederd.

Na deze gebeurtenis hebben zij een jaar lang gedrieën de aanslag voorbereid en ideologisch onderbouwd, maar op het laatste moment trok Iris zich terug en uiteindelijk liet ook Tuomas het afweten. Diens taak was bij de achterdeur van de school iedereen neer te schieten die poogde het bloedbad te ontvluchten, maar toen de paniek losbarstte, vluchtte hij mee met zijn medeleerlingen en de docenten. En nog steeds verwijt Iris hem dat hij zijn broer in de steek liet toen het op daden aankwam. Inderdaad geen opera voor een gezellig avondje uit, maar wel muziekdrama dat aan het denken zet en daarmee de maatschappelijke waarde van kunst bewijst.

Vilma Jää (Markéta) zingt haar spotliedje

IJzersterk
In de voorstelling door DNO worden acht van de dertien rollen ingevuld door solisten uit de originele productie, waaronder die van de vijf studenten wier leven door de aanslag voorgoed veranderd is. Eveneens aanwezig in Aix was de Nederlandse sopraan Lilian Farahani, warm, als enige volmaakt onschuldig, en overtuigend in haar afbrokkelende hoop op een beter en vooral gelukkiger leven.

Bij de nieuwkomers zien we een sterke vertolking van Thomas Oliemans als de redelijk met empathie begiftigde vader die als enige bereid is alle consequenties te aanvaarden. Niet minder overtuigend zijn Lenneke Ruiten als de moeder die uit zekfbescherming blind wil blijven voor de realiteit, en Frederik Bergman als de pastoor vol zelfverwijt omdat hij de ramp misschien had kunnen voorkomen. De Tuomas van Markus Nykänen bleef bij de première aanvankelijk wat vlak en kreeg pas echt reliëf toen aan het slot zijn eigen aandeel in de tragedie duidelijk werd.

De tragiek van de serveerster Tereza in de vertolking van Jenny Carlstedt nog niet helemaal naar voren in de eerste scènes, waar haar ontzetting iets sterker voelbaar zou moeten zijn. Haar vertolking wordt echter hartverscheurend in haar scènes met achtereenvolgens de bruid, als zij haar emoties nog onder controle heeft, de vader die haar ook de kans geeft haar gevoelens te tonen, en de moeder wier angstvallig vastklampen aan haar oogkleppen haar tot de uitbarsting brengt waarop we eigenlijk zaten te wachten.

Opmerkelijk en intrigerend is de vertolking van Markéta door Vilma Jääc, een jonge Finse componiste, violiste en popster die als zangeres en musicologe gespecialiseerd isin Finse folkloristische muziek. Haar dunne timbre en aan de pop gerelateerde zangstijl maken onderscheiden net genoeg van de overige solisten om haar als een onwezenlijke geestverschijning door de hele opera heen te laten zweven. Sterk is zij vooral in de scène met het spotliedje en aan het slot van de opera, als na alle ellende wordt ingezoomd op het emotionele moeras dat haar moeder dreigt te verstikken. Theatraal een gevaarlijk moment en het is de verdienste van zowel Kaija Saariaho als Simon Stone, dat daar de grens met de sentimentaliteit net niet wordt overschreden.

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links