Muziekjournalist Maarten Brandt over Radio 4 en het belang van klassieke muziek om te kunnen overleven.

In het huis van Maarten Brandt is het een wat hij noemt gezellige chaos. Her en der verspreid liggen partituren en boeken, maar ook cd’s die nog kritisch moeten worden beluisterd voor een aan de klassieke muziek gewijde website waarvan hij een der mederedacteuren is. Muziek is niet alleen de lust maar bovenal ook de ‘must’ in zijn leven. Hoewel niet actief een instrument beoefenend is hij er ondubbelzinnig over:

“Muziek was en is mijn redding in deze turbulente wereld, waarin de waan van de dag meer en meer het eerste en het laatste woord heeft gekregen. Een maatschappij die in den brede wordt gedicteerd door het steeds manifester wordende dogma van de zogenaamde maakbaarheid van de samenleving en de vrije marktwerking.”

Hoewel de aanleiding tot het interview met Brandt de huidige perikelen bij de klassieke muziekzender Radio 4 zijn, krijgt het gesprek allengs een steeds filosofischer karakter. Hoe het ook zij, ook hij betreurt het evenals zo onnoembaar velen intens dat het voortreffelijke, door Hans Haffmans gepresenteerde en tussen 7 en 9 uitgestraalde Viertakt Vroeg het veld heeft moeten ruimen voor een branchevervagend ochtendprogramma waarin ‘Classic light’ getinte deuntjes en allerhande nieuwsfeiten die niets met klassieke muziek van doen hebben worden verhaspeld tot een kleurloze assemblagelijn waar de rechtgeaarde muziekliefhebber even weinig boodschap aan heeft als de geïnteresseerde in radiojournalistiek.

“Je gaat toch ook niet naar de boekhandel om een pak yoghurt te kopen of naar de platenzaak voor een wasmiddel? Maar dat is wel precies wat hier gebeurt. Hoe heeft het zo ver kunnen komen?”

Als ik tegenwerp dat een luisteronderzoek zou hebben uitgewezen dat de Haffmans-formule onvoldoende zou hebben gewerkt, wordt hij furieus:

“Luisteronderzoek? Laat me niet lachen! Men heeft de zaak omgekeerd en de vraagstelling zodanig ingericht dat de door de autoriteiten - van de, let wel, publieke (!) omroep - gewenste uitkomst bij voorbaat vaststond. Schandalig en bovendien onwetenschappelijk. Dan is wat er in Zweden gebeurt wel een totaal ander verhaal. Daar heeft men de moeite genomen ruim 60.000 mensen op alle denkbare niveaus en zonder tendentieus te zijn te ondervragen over hun relatie met klassieke muziek en niet alleen dat, ook en vooral begrepen dat men niet alleen op de vraag kan inspelen maar, minstens even belangrijk zo niet nog veel belangrijker, ook vraag kan creëren. Kom daar bij ons eens om.”

Deskundigheid en enthousiasme
Dat is allemaal goed en wel, maar klassieke muziek is een hoogdrempelige kunst en die slaat niet bij de massa aan. Daar moet je als publieke omroep op inspelen.

“Ja in principe is dat juist, de vraag is alleen hoe. Laat ik mezelf als voorbeeld nemen. Ik ben thuis opgegroeid met klassieke muziek, die voor mij even vanzelfsprekend was als schoon water en frisse lucht. Maar ik zeg er meteen bij dat ik bepaald niet hyperbegaafd was, integendeel zelfs. Doordat ik een ernstige vorm van ADHD had, kon ik nauwelijks een instrument bespelen, had ik bovendien enorme concentratieproblemen en leerachterstanden op school. Met andere woorden, de muziek die ik letterlijk van meet af aan hoorde, van Bach, Beethoven, Mozart, Verdi en Mahler en ook al vrij snel op een gegeven moment zelfs die van Stravinsky, Bartók, Berg en Schönberg, absorbeerde ik intuïtief, dus zonder alle technische ‘ins’ en ‘outs’ ook maar bij benadering te kennen. En die heeft me gemaakt tot wie ik nu ben, me geholpen in het reine te komen met mijn problemen. Dat zou anders niet zijn gelukt. Daar ben ik tot in het diepst van mijn ziel van overtuigd.”

Blijft het probleem dat vooral jongeren geen boodschap aan klassieke muziek hebben.

“Deze bewering hoort thuis in het straatje van ’Ik kan niet zei de trage en daarom kon hij niet’. Nee, heBrandt:t gaat er bij mij niet in dat jongeren niets van klassieke muziek moeten hebben. Mag ik een voorbeeld uit mijn eigen praktijk noemen? Toen de Nederlandse dirigent Jac van Steen chef-dirigent van de Staatskapelle Weimar was, werd door een Tilburgse middelbare scholengemeenschap een werkweek naar eerstgenoemde stad georganiseerd en een bezoek aan het orkest met op het programma onder andere de Drei Orchesterstücke van Alban Berg. Of ik ter voorbereiding van dit evenement maar een lezing over dit werk voor een van de klassen van die scholengemeenschap wilde houden. Uiteraard had ik een enorme schroom. Hoe hevig puberende jongens en meisjes voor zo’n ultiem complexe compositie ontvankelijk te maken? Mij is echter gebleken dat met enthousiasme alles is te bereiken. Ik ben er met behulp van een cd vol muziekfragmenten en een boeiend verhaal er om heen in geslaagd het gezelschap anderhalf uur lang ononderbroken te boeien. Wat met Berg lukt, lukt evengoed met Beethoven, Varèse,, Zappa, House of Rameau. Kwaliteit verloochent zich uiteindelijk nooit.”

Nieuwsgierigheid
Maar Berg, Varèse, Stravinsky en Schönberg, die muziek is technisch toch heidens ingewikkeld? Die is niet voor Jan met de pet weggelegd.

“Onzin. De muziek van Bach. Beethoven en Mozart is even ingewikkeld. Waar het om gaat is de kwaliteit ervan, en die ontstijgt aan om het even welke techniek die louter een – zij het toegegeven belangrijk – hulpmiddel is. Als die kwaliteit er is, zijn er altijd andere ingangen om dergelijke muzikale kunstwerken mee aan de man te kunnen brengen, waarbij de keukengeheimen gemakkelijk vallen te omzeilen. Waar het vooral op aan komt is eerst het hart te treffen en daarna pas het hoofd. Met andere woorden, aan de ene kant is bij de presentatie van muziek een hoge mate aan deskundigheid noodzakelijk, maar die is niet voldoende. Een aanstekelijk werkend enthousiasme is een minstens even grote vereiste om mensen van om het even welke leeftijd voor onverschillig welke soort klassieke muziek te openen. Het is niet of-of maar en-en. Nogmaals, wat dat laatste aangaat ben ik ervaringsdeskundige. Niet alleen bij het Weimar-project, ook in andere gevallen is me gebleken dat het wel degelijk mogelijk is een lekenpubliek voor klassieke muziek te interesseren, niet alleen voor het ijzeren maar tevens voor grensverleggend repertoire uit heden en verleden.”

“Een van mijn grote voorbeelden is Ton Hartsuiker geweest die op Radio 4 destijds wekelijks zijn schitterende programma Musica Nova presenteerde waarin hij op een zeer toegankelijke maar nooit oppervlakkige manier op het reilen en zeilen van het eigentijdse componeren inging. Bij vriend en vijand was dit programma geliefd. Let wel, niet omdat iedereen nu in eerste instantie op die moderne muziek zat te wachten, wel omdat Hartsuiker – onder meer door live-interviews met componisten uit binnen- en buitenland – de nieuwsgierigheid van zowel de kenner als de leek wist te prikkelen. Waardoor? Ja inderdaad door die unieke combinatie van eruditie en aanstekelijk werkende geestdrift. En nieuwsgierigheid, dat is een van de cruciale punten waar thans op Radio 4 veel te weinig mee wordt gedaan.”

Fragmentatiebom
Maar hoe kijk je dan tegen de crisis aan? Bezuinigingen zijn onontkoombaar. Ook op de kunst in het algemeen en de muziek in het bijzonder. Althans daar lijken alle politieke partijen van rechts tot links van te zijn doordrongen.

“En dan te bedenken dat muziek juist in een tijd van crisis zo belangrijk is. Neem wijlen de beroemde Duitse dirigent Wilhelm Furtwängler die eertijds in de donkere oorlogsjaren in Berlijn de Negende van Beethoven uitvoerde in aanwezigheid van een totaal gehavend publiek. Van mensen voor wie het ondergaan van dit concert het enige plechtanker was in een wereld die als een fragmentatiebom uiteen aan het spatten was. Er zijn verslagen van aanwezigen die hebben toegegeven dat evenementen als deze hun leven hebben gered. En ik begrijp dat volledig. Muziek is – anders dan wat maar voor de vaak wordt beweerd - geen luxe, maar een even pure noodzaak als vitaminen. Worden die laatste ons onthouden, is het einde oefening. En symbolisch genoeg was het diezelfde Negende van Beethoven die onmiddellijk na het vallen van de Berlijnse muur in 1989 door een verzameling orkesten en zangers onder Leonard Bernstein werd vertolkt. Ziehier, twee belangrijke kantelpunten in de historie van West Europa. Hetzelfde Europa waarvan de identiteit in diepste wezen mede wordt bepaald door de klassieke muziek, die nu steeds meer het onderspit dreigt te delven.”

Hoe nu het tij te keren?

“Mijn stelling is dat zowel slechte als goede eigenschappen zijn aangeleerd. We zitten thans met handen en voeten vast in de ‘verMacDonaldisering’ van onze cultuur en die moet nu dringend een halt worden toegeroepen door via avontuurlijke en uitdagende formules de smaakzin van mensen in positieve zin te stimuleren. Het is net als bij het leren waarderen van een verfijnde dis en een goed glas wijn, dat alles valt zonder meer te ontwikkelen, net zoals de schoonheid om ons heen zich niet bij iedereen als vanzelf aandient. Die moet je leren zien. Het is een bewustwordingsproces. Zo en niet anders is het ook met de kunsten, de schoonheid van de taal, van een muzikale compositie. Dit zijn allemaal directe uitingen van de menselijke geest, net zoals ook geweld, verkrachting, hebzucht en grof materialisme dat zijn. Daarom zijn kunst en cultuur zo ongelooflijk belangrijk, omdat ze ons bewust kunnen maken van ons zelf, onze obstakels, onze plaats in de wereld en noem maar op. Waar nog bij komt dat, maar ik geef grif toe dat ik dit als partijganger zeg, klassieke muziek juist omdat zij in wezen abstract is onze fantasie als geen andere kan prikkelen, met de taal als goede tweede. En verbeeldingskracht is een eigenschap die we nu meer dan ooit nodig hebben in een tijd waarin de wereld voor dermate vitale keuzes komt te staan.”

‘Het woeste land’
Verklaar je eens nader?

“Waar kiezen we voor? Een wereld waarin het normaal is dat er dagelijks vele miljoenen en zo niet meer aan bewapening, dus aan vernietiging en alles wat te maken heeft met het versjacheren van de menselijke waardigheid wordt uitgegeven? Of een waarin we deze juist investeren in goed onderwijs, kunst en cultuur, waarbij diezelfde menselijke waardigheid vooropstaat? Gaan we kortom voor een sterfhuisconstructie op termijn of voor duurzaamheid en kwaliteit? Om dat tij zoals jij dat noemt te kunnen keren, zijn we nu meer dan ooit op die verbeeldingskracht aangewezen, op een innerlijke confrontatie met de echt grote thema’s. Thema’s boven partijen en religieuze tegenstellingen. Daar komt de kunst in beeld en speciaal de muziek, die ten nauwste is betrokken op onze innerlijke existentie. De Duitse componist Hans Werner Henze heeft er niet voor niets op gehamerd dat muziek ons maatschappelijk bewustzijn kan vergroten en daarmee ook onze innerlijke flexibiliteit, dat muziek het vermogen kan doen toenemen over grenzen heen te zien, onvermoede perspectieven te herkennen, waardoor nieuwe oplossingen in zicht kunnen komen. Daarom is het doorvoeren van bezuinigingen op kunst en cultuur in casu muziek het domste wat men nu kan doen. Met veel meer recht zou men de stelling kunnen verdedigen juist nuniet op kunst te korten en er zelfs meer aan uit te geven, nog afgezien van het feit dat - maar dat is weer een ander verhaal - Nederland in verhouding aanzienlijk minder aan kunst besteedt dan vele van de ons omringende en nabij gelegen landen.”

(…)

“Waar politici – en helaas zij niet alleen – zich niet of ternauwernood van bewust zijn is dat wat het leven echt de moeite waard maakt in doorslaggevende zin wordt bepaald door onmeetbare waarden. En sterker nog, het is hen voor wie het kwantificeerbare de alfa en omega vormt uiteraard een doorn in het oog dat de betekenis van bijvoorbeeld een Orfeo van Monteverdi of een Tristan van Wagner niet langs de alles zaligmakende meetlat kan worden gelegd. Ik kan het niet voldoende benadrukken: kunst in het algemeen en muziek in het bijzonder, dus door de – al dan niet ongenaakbare - confrontaties daarmee, kunnen we dieper in ons wezen doordringen, in de werkelijke bron van ons bestaan, oftewel, zoals de grote kenner van mythologie en bewustzijn, Joseph Campbell dat noemt, de ‘Graal’. In een van zijn essay’s legt hij een fascinerend verband tussen The Waste Land van T.S. Eliot en de Parsifal mythe die mede ook vanuit de problematiek die we nu bespreken niet van belang is verstoken.”

“Het probleem tijdens de zoektocht naar de Graal is het tot leven wekken van ‘het woeste land’. Dat is een wereld waar de mensen niet leven vanuit hun eigen initiatief, maar uit wat ze denken dat ze worden verondersteld om te doen. Ze hebben hun officiële rollen en posities geërfd; ze hebben ze niet verdiend. Zo is de situatie in ‘het woeste land.’” Einde citaat. Overbodig te zeggen dat ‘het woeste land’ een perfecte metafoor is voor de wereld waar wij nu, anno 2010, midden in staan.”

Ik wil de vraag in dit licht aanscherpen. Je hebt het over contact met de bron van waaruit wij leven, maar waarom is nu juist kunst in casu muziek dan zo belangrijk of, zoals ik dit in jouw woorden proef, onmisbaar?

“Omdat kunst in het algemeen en muziek in het bijzonder tot ons geestelijke DNA behoren en dus mede bepalend zijn voor onze persoonlijkheid. Worden die in principe in ons DNA opgeslagen componenten niet gestimuleerd, raken we daarvan vervreemd en missen we de vereiste ingangen tot het wezen van onze existentie, ja van onze diepste identiteit te komen. Dan raken we, zoals we alom om ons heen zien, als het ware ‘van God los’. De kunstwerken uit het verleden, dat wil zeggen de echt grote kunstwerken, gaan over universele waarden, ik heb dat net al eerder in een iets andere context tijdens ons gesprek onderstreept, die bij de gratie daarvan aan het tijdelijke, dus aan de waan van de dag ontstijgen. Met andere woorden, een compositie als de Matthäus Passion van Bach, een roman als Der Zauberberg van Thomas Mann, een film als Nostalghia van Tarkovski en ga zo maar door, die gaan niet alleen over toen, maar ook en vooral over nu. Deze en talloze andere al dan niet klinkende monumenten uit onze Cultuur geschreven met een kapitale letter, geven ons de onontbeerlijke modus tot vereenzelviging met de diepere lagen van onze persoonlijkheid en mede daardoor de ultieme kans tot bewustwording. Ik ga daarom nog verder door een hartstochtelijk pleidooi te houden voor een onderwijssysteem waarbinnen vakken als klassieke muziek, literatuur en kunst even belangrijk zijn als nu wiskunde, taal en biologie.”

Universele zenderredactie
We zijn nu wel lichtjaren ver van Radio 4 verwijderd geraakt. Of niet?

“Helemaal niet. Want laten we wel zijn, wie bepalen op dit moment het beleid op Radio 4? De musici? Nee, met alle respect, het zijn de mensen uit het management en de journalistiek, die deze posities hebben overerft, maar niet door muzikaal-inhoudelijke betrokkenheid hebben verworven en, laat staan: door gedrevenheid mensen tot bewustwording aanzetten. Niet dat deze categorieën in de slagorde van Radio 4 geen plaats mogen hebben, integendeel, maar de deskundigen uit de klassieke muzieksector zouden toch het primaat moeten krijgen. Ik zou dan ook dringend willen pleiten – en ik ben niet de eerste, oud zendercoördinator van Radio 4 en voormalig directeur van Het Gelders Orkest, Hans Hierck deed dat jaren geleden al – voor een universele zenderredactie over politieke en religieuze zuilen heen, die vanuit hun muzikale deskundig- en geïnvolveerdheid het programma samenstellen: muziekmakers, componisten, musicologen, mensen die evengoed uit de hoek van de oude als de nieuw-gecomponeerde muziek afkomstig zijn, muzikale beleidsmakers ook en noem maar op, zij het zodanig dat alle segmenten van het in potentie nog steeds rijke muziekleven in ons land op een evenwichtige wijze zijn vertegenwoordigd. Radio 4 moet voor alles een zender door en voor de klassieke muziekliefhebber worden, precies zoals dat ook van oudsher was bedoeld. Voor alles moet er muziek klinken en als het gesproken woord aan bod komt, moet dit volledig in dienst staan van de ‘core business’ van Radio 4, namelijk de muziek in al haar zowel fijnzinnige als bonte gradaties.”