DVD-recensie

Mstislav Rostropovitsj - De Ontembare Strijkstok

 

© Aart van der Wal, februari 2019

 

Mstislav Rostropovich - The Indomitable Bow

Film van Bruno Monsaingeon (2017)

Bonus 1:
Tsjaikovski: Rococo-variaties op. 33 (sel.)
Mstislav Rostropovitsj (cello), Boston Symphony Orchestra o.l.v. Seiji Ozawa
Opname: 1986, Parijs (Erato)

Bonus 2:
Beethoven: Pianotrio nr. 7 in Bes, op. 97 (Aartshertog)
Wilhelm Kempff (piano), Yehudi Menuhin (viool), Mstislav Rostropovitsj (cello)
Live-opname: 9 januari 1974, Salle Pleyel, Parijs

Bach: Cellosuite nr. 2 in d, BWV 1008 (Saravande)
Mstislav Rostropovitsj (cello)
1969, Parijs

Bonus 3:
Gesprekken met Olga en Elena Rostropovitsj, Natalia en Ignat Solzjnitsyn

Naxos 2.110583 • 167' •

Spraak: F/E/R (ondertiteling F/E/D/J/K)

 

Onverschillig of het de cellist of de dirigent Mstislav Rostropovitsj betreft: het is de Russische ziel die uit zijn vertolkingen spreekt. Een nogal vaag begrip, zult u misschien zeggen. Inderdaad, het is meer een kwestie van gevoel, zoals dat zich bij de luisteraar opdringt. De Russische dichter Igor Goeberman had over die Russische ziel zo zijn eigen gedachten, getuige dit proza (in de vertaling van Hans Boland):

Waarom spreekt de Rus zoveel van de ziel?
Wie niets te eten heeft, denkt voortdurend aan eten. 
Gezegend de man, die geweldig subtiel 
en diepgaand dit raadsel betracht, 
en na jaren doorgrondt: 
het geheim van de Russische ziel. 
Verbijsterd zal hij in die leegte staan staren.

Waaruit die 'leegte' heeft kunnen opborrelen en zich vervolgens wist te handhaven? Misschien vinden we een passende verklaring als we die leegte associëren met het schier eindeloze lijden van een heel volk en het enorme aantal slachtoffers dat daarvan het gevolg is geweest. Een volk dat werd geknecht, vernederd, zelfs uitgehongerd of domweg vermoord door een lange stoet machthebbers, met de schoenmakersknecht Iosif Vissarionovitsj Stalin als een van de hoofdrolspelers in de periode 1928-1953. Deze opvolger van Vladimir Iljitsj Oeljanov, beter bekend als Lenin, heeft (letterlijk!) op meerdere fronten geschiedenis gemaakt, maar blijft toch vooral in herinnering door zijn repressie, zijn onmetelijke wreedheden en zijn willekeur tegen alle lagen van de bevolking, van oost naar west, van noord naar zuid. Mstislav Rostropovitsj heeft het aan den lijve ondervonden.

Onder Stalins bewind was onzekerheid de enige zekerheid in een vrij uitzichtloos bestaan. Dat speelde zich af onder alle lagen van de bevolking, tot zelfs rond de intieme kring van de Grote Onfeilbare Leider zelf. Daaronder uiteraard of ook beeldhouwers, choreografen, schrijvers, componisten en musici. Ze werden zelfs als een groter 'gevaar' voor het welzijn van de staat gezien dan kantoorklerken, fabrieksarbeiders of winkelbedienden. Het kwamen voor velen neer op dansen op een vulkaan.

Najdezjda Jakovlevna Mandelstam (ze was getrouwd met de dichter Osip Emiljevitsj Mandelstam, die, met een hartkwaal en al geruime tijd ernstig verzwakt door de doorgestane ontberingen, op weg naar zijn eindbestemming ergens in de Goelag, vermoedelijk in het doorgangskamp van Vtoraja Retsjka bij Vladivostok op 27 december 1938 bezweek) beschreef kernachtig de psyche van de stalinistische repressie in haar door Van Oorschot in 1972 uitgegeven memoires:

De mensen die hun 'ik' hebben verloren kan men verdelen in twee categorieën. De ene groep, waartoe ook ik behoorde, vlucht in een soort verstarring, zij leven alleen op de gedachte 'komt tijd, komt raad'. In hun binnenste verbergen zij dikwijls de waanzinnige hoop, zich er doorheen te slaan tot in een toekomst, waar zij weer zichzelf kunnen zijn, omdat alle waarden daar hersteld zullen worden in hun oude vorm. Het leven neemt bij hen de gedaante aan van een ononderbroken hoop op een soort stralende stranden, zoals er op onze planeet nooit zijn geweest of zullen zijn, en dit is het enige waar ze oog voor hebben.

De tweede categorie mensen die hun persoonlijkheid hebben verloren ziet er heel anders uit. Zij beschouwen hun 'ikje' alleen maar als een incidenteel en tijdelijk succes en zijn tot alles bereid als ze er maar een tikje genoegen uit kunnen putten: alles kan en mag om der wille van het leven - geniet maar van het leven, zo lang het lampje schijnt. Zo'n 'ik' is helemaal geen 'ik', maar alleen een vermakelijk verschijnsel, een prettige gewaarwording van de levende materie, een toeval of een truc van de blinde evolutie, die mijn lichaam heeft begiftigd met de drang naar bevrediging. Hieruit volgt, dat het instinct tot zelfbehoud boven alles gaat - red je als je kunt, met welke middelen je maar wilt. In die toevalswereld is niemand ergens verantwoordelijk voor, en al wat je doet verzinkt in de afgrond gelijk met jezelf en de periode waarin je hebt geleefd.

Geboortehuis in Bakoe

Dat was ook het Rusland van Mstislav Rostropovitsj (Bakoe, 1927-Moskou, 2007). Het levensverhaal van deze grote cellist en dirigent, een van de meest markante persoonlijkheden op zowel het concert- als het wereldpodium, leest bepaald niet als een jongensboek, maar heeft wel de contouren van een avonturenroman. 'Slava', die niet alleen in eigen land op handen werd gedragen en die zijn immense muzikale kwaliteiten mede inzette tegen de voortdurende schending van de mensenrechten in zijn geboorteland. Zoals hij ook, breed getalenteerd als hij was, met succes de publiciteit zocht om tegen ieder die het wel of niet horen wilde de sterk demoraliserende uitwassen van het staatscommunisme aan de kaak te stellen. Wat hij aan onrecht zag was op zich niet bijzonder. Wel zijn openlijke verzet ertegen.

Met Aleksandr Solzjenitsyn (1995)

Hij steunde net zo onverschrokken de schrijver Aleksandr Solzjenitsyn als de eveneens in ongenade gevallen atoomgeleerde Andrej Sacharov. Misschien heeft Slava's open brief aan de toenmalige partijleider Leonid Brezjnjev nog wel de meeste indruk gemaakt. In de New York Times nam hij onomwonden stelling tegen de in zijn ogen verstikkende anticultuur en gaf hij bovendien volop steun aan de in opkomst zijnde dissidente beweging. Natuurlijk konden de gevolgen niet uitblijven: hij werd door het regiem dood verklaard en het staatsburgerschap werd hem ontnomen. Zo verliet de houder van de Stalinprijs 1950 uiteindelijk zijn vaderland om zich in de V.S. te vestigen, samen met zijn vrouw, de sopraan Galina Visjnevskaja, en kinderen.

 
 
Bij de Berlijnse Muur (1989)

De val van de Muur heeft op tallozen een onuitwisbare indruk achtergelaten, maar menigeen herinnert zich misschien ook nog wel die gedenkwaardige dag in 1989, toen Slava zich met zijn cello vlakbij het inmiddels tot geschiedenis geworden Checkpoint Charlie posteerde om daar de Cellosuites van Johann Sebastian Bach tot muzikaal symbool van de herwonnen vrijheid te verheffen. Hij had in zijn Parijse woning beelden van de val van de Muur gezien, zijn instrument ingepakt en het eerste de beste vliegtuig naar Berlijn genomen. Daar zat hij, de straatmuzikant, omringd door honderden toeschouwers, waarvan vele in tranen. Het was Slava ten voeten uit.

 
 
Met Benjamin Britten (1964)

Hoeveel componisten heeft Rostropovitsj met zijn onnavolgbare spel niet geïnspireerd! En niet de minste, waaronder Dmitri Sjostakovitsj, Benjamin Britten, Pierre Boulez, Henri Dutilleux, Luciano Berio, Witold Lutoslawski en Alfred Schnittke. Hoeveel premières heeft hij niet gegeven! Deze huisvriend van koningin Beatrix en prins Claus ontving in 2004 de Edison-prijs voor zijn gehele oeuvre, als cellist en als dirigent.

Legendarisch was ook zijn hechte vriendschap met Dmitri Sjostakovitsj. Zoals in mei 1966, toen de componist kort na een uitvoering in de verstikkend-warme kleine zaal van de filharmonie in Jekaterinenburg zijn eerste hartaanval kreeg en werd opgenomen in het Sverdlovsk-ziekenhuis. Bij het hotel waarin de componist zijn intrek had genomen en vanwaar hij in allerijl naar het ziekenhuis was gebracht, dromden de mensen samen. Daaronder ook de met straatstof overdekte Rostropovitsj die direct na het bekend worden van het slechte nieuws naar zijn vriend was toegevlogen en bij gebrek aan een taxi een zojuist de luchthaven passerende motorrijder had aangehouden en spontaan bij hem achterop was gesprongen.

Met Dmitri Sjostakovitsj en Svjatoslav Richter

Van de musicus Rostropovitsj is een onnoemelijk aantal Russische en westerse opnamen verschenen. Vele ervan hebben een bijzondere status verworven of bevatten zelfs uniek materiaal, zoals eerste uitvoeringen. De Franse filmmaker Bruno Monsaingeon heeft er zijn oog en oor over laten gaan en daarmee voor ons een beeld geschapen van een groot mens en musicus. Maar hij heeft ook bijzondere muziekopnamen ingevlochten en uniek beeldmateriaal uit de familie- en andere archieven boven water gehaald. Het resultaat, de film 'The Indomitable Bow', 'De Ontembare Strijkstok', is danook volgens Monsaingeons bekende receptuur samengesteld. Niet dat het geen grote verrasingen oplevert. Integendeel, zoals hij al eerder bewees met zijn filmdocumentaires over - in willekeurige volgorde - onder anderen Yehudi Menuhin, David Oistrakh, Piotr Anderszewski, Grigori Sokolov, Glenn Gould, Dietrich Fischer-Dieskau, David Fray en Gennadi Rozjdestvenski.

De filmdocumentaire ('The Indomitable Bow') is weer op en top Monsaingeon door de logische en daardoor overzichtelijke en direct aansprekende indeling: jeugd en leerperiode; Prokofjev en duo met Svjatoslav Richter; Internationale doorbraak; Rivaliteit; Galina; Praag 1968: Solzjenitsyn; Vernederingen; Gedwongen verbanning; Sjostakovitsj; Dirigent en pedagoog; Thuiskomst; Inspiratiebron; Epiloog.

Bruno Monsaingeon (l.) met Dietrich Fischer-Dieskau

Aan de documentaire zijn muziekopnamen toegevoegd die, voor zover ik dat heb kunnen nagaan, nog niet eerder op dvd zijn verschenen, en er uiteraard voor bedoeld zijn om het uit de documentaire toch al naar voren komende, meer dan voortreffelijke en representatieve beeld van de musicus Rostropovitsj, nog verder te ondersteunen. Dat de dirigent Rostropovitsj daardoor ietwat in de luwte blijft is misschien jammer, maar met een omvang van in totaal 167 minuten speelduur moet dit qua samenstelling sowieso al een behoorlijke krachttoer zijn geweest. Bovendien is van Rostropovitsj als dirigent elders ruim voldoende beeldmateriaal beschikbaar.

Er valt nog een andere interessante bonus te melden: de op beeldband vastgelegde gesprekken met de beide dochters Olga (festivaldirecteur) en Elena (pianist) Rostropovitsj, met Solzjenitsyns weduwe Natalia (zij wordt dit jaar 80) en zoon (dirigent en pianist) Ignat. In de bijna driekwartier durende conversatie komt niet alleen de 'sovjetellende' in alle bekende geuren en kleuren voorbij, maar zijn we ook getuige van unieke inkijkjes in het leven van twee mannen die geschiedenis hebben gemaakt.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links