DVD-recensie

De Berliner Philharmoniker op reis

 

© Siebe Riedstra, april 2013

 

De Berliner Philharmoniker in Singapore

Rachmaninov: Symfonische Dansen, op. 45

Mahler: Symfonie nr. 1 in d

Berliner Philharmoniker o.l.v. Simon Rattle

EuroArts 2058908 • 120’ •

Live-opname: 22-23 november 2010, Esplanade Theatres, Singapore

 

Trip to Asia – Die Suche nach dem Einklang

Documentaire over de toernee naar Azië rond ‘Ein Heldenleben’
van Richard Strauss

Berliner Philharmoniker o.l.v. Sir Simon Rattle

Boomtown Media 6405216 • 108’ •

Opname: november 2005, Bejing, Seoul, Shanghai, Taipei, Hong Kong, Tokyo

 

 


Trip to Asia (uitgebracht in 2008) was een muziekfilm die eerlijk liet zien hoe het is om muziek te maken in een topklasse orkest, en voor je beroep op reis te zijn. Genadeloos wordt afgerekend met het idee dat alles op het concertpodium rozengeur en maneschijn is. Wat overblijft is een ontroerend portret van individuele musici en een geïnspireerde concertuitvoering van ‘Ein Heldenleben’. Het leven van de held ontvouwt zich daarbij van stad tot stad, de belevenissen van de musici vormen het contrapunt. Dan worden twee nagezonden racefietsen net zo spannend als het wel of niet overleven van een proefperiode in het orkest. Gefilmd werd in november 2005, toen alles in Berlijn volop in beweging was en de euforie rond de aanstelling van Sir Simon zich nog vertaalde in een eenmalig pr offensief. Niet onbelangrijk in het geheel was de muziek van Simon Stockhausen, die je gerust anti-klassiek kunt noemen, maar die het contrast tussen de twee werelden perfect verklankte. De uitgave die ik aanschafte bevat een dubbel-cd met de composities van Simon Stockhausen en een tweede schijf met ‘remixes’ die zich richten op een publiek met luidsprekers in de kofferbak. Moet kunnen.

Inmiddels heeft Simon Rattle zijn vertrek uit Berlijn aangekondigd; zou de sobere vormgeving van de ‘Berliner Philharmoniker in Singapore’ een teken aan de wand zijn? Wat in ieder geval opvalt is het feit dat hij op de omslag gewoon Simon Rattle heet. De film zelf is een concertregistratie zonder extra’s van twee orkestwerken die een vast bestanddeel van Rattles repertoire vormen. In 1982 bracht het orkest van Birmingham met Rattle een bezoek aan de Vara-Matinee, zoals die toen nog heette. Een van de werken op het programma was de Symfonische Dansen van Rachmaninov. Ik herinner me levendig de meeslepende indruk die ik overhield aan zijn interpretatie. Net zo levendig herinner ik me de teleurstelling bij het beluisteren van de radio-uitzending, drie dagen later, ijverig op een cassettebandje opgenomen. Waren die tempi nu werkelijk zo log geweest?

De Eerste symfonie van Gustav Mahler kwam veel Nederlandse huiskamers binnen in 1977, om precies te zijn op Tweede Kerstdag. Voor veel muziekliefhebbers ongetwijfeld een eerste kennismaking die diepe voren heeft getrokken. In de tussenliggende decennia is er het nodige veranderd. Gustav Mahler is verheven tot de grootste componist van de twintigste eeuw, en het aantal opnamen in beeld en geluid van zijn werken heeft absurde proporties aangenomen. Het gevolg daarvan is dat het zo langzamerhand ondoenlijk lijkt om ook nog maar één spontaan klinkende uitvoering van zijn werken te realiseren. Jansons in Amsterdam, Rattle in Berlijn, Fischer in Budapest, om er maar drie te noemen, ze klinken verschillend, maar toch hetzelfde. Want wat ontbreekt is de urgentie, de innerlijke noodzaak die achter deze noten schuilt. Het is niet de transpirerende Haitink die ons in 1977 bij de strot grijpt, het zijn de noten van Mahler die hij ons in het gezicht slingert. Een dergelijke spontane ervaring is bijna veertig jaar later niet meer mogelijk – de rek is er uit. Rattle is een uitstekende dirigent, zijn orkest is het gedroomde ensemble, en de opnametechniek heeft stratosferische hoogten bereikt. Toch mist er iets. Is het gewoon geworden omdat we het al zo vaak hebben gehoord? Het antwoord is eenvoudig: haal die opname uit 1977 nog maar eens tevoorschijn en kijk naar een jonge Bernard Haitink die zo nu en dan ook niet schijnt te weten wat hem overkomt. Mahler was nog niet salonfähig – nu ligt hij op de koffietafel, in Singapore.

De toekomst van de klassieke muziek verschuift langzaam van Europa over Amerika en Japan naar Azië. De beelden op deze cd bieden een interessant inkijkje in de demografische samenstelling van het publiek: het barst van de jongedames van rond de achttien – over vergrijzing gesproken. Daar is geen vechten tegen, dus sturen we onze orkesten op toernee – een peperdure oplossing voor een eenvoudig probleem. In Azië ontbreekt het nu nog aan beroemde orkesten, maar één ding is duidelijk: die komen er pijlsnel aan. Klassieke muziek is daar ‘vet’ en miljoenen kinderen studeren zich een slag in de rondte op piano en viool. Muziekscholen en concertzalen worden uit de grond gestampt omdat de vraag niet bij te benen is. Als binnenkort in Nederland het Utrechtse ‘Muziekpaleis’ met vijf! zalen heropend wordt vraag je je af wat voor een publiek daar naar welk orkest komt luisteren. Hier doen we de dingen van onder naar boven: schaf het muziekonderwijs op de basisschool af en erger je veertig jaar later aan de subsidieslorpende vergrijzing.

Ik moet eerlijk bekennen dat deze dvd mij niet vrolijk gestemd heeft. In de allereerste plaats omdat hier een overbekend patroon bevestigd wordt. Een beroemd orkest gaat op toernee, er wordt gefilmd en het resultaat wordt uitgebracht op een nieuw medium. YouTube staat er bol van. Hoe je het ook keert of wendt, op een dag is het niet leuk meer om de verrichtingen van Maestro Rattle te vergelijken met die van Maestro Jansons, en die dan ook nog eens tegen het licht van Furtwängler en Toscanini te houden. We kijken naar een (mini) industrie die zichzelf levensvatbaarheid aanpraat maar feitelijk al jaren dood is. De kosten worden immers betaald door de orkesten zelf – of liever de belastingbetaler. Dat is dan dezelfde krabbelaar die moet zien hoe hij of zij moet dokken voor de trompetlessen van kindlief. In die zin doen we de dingen van boven naar onder. Het effect is hetzelfde: nog even en we zijn uitvergrijsd.

Mahler en Rachmaninov, twee reuzen die ooit begonnen op lemen voeten, maar die inmiddels in beton gegoten voor ons staan. Ze lijken de bevestiging van wat we verstaan onder ‘klassieke muziek’, maar als we niet oppassen worden ze synoniem met vergrijzing – of liever verstarring. Vergrijzing zou kunnen verwijzen naar de krullen van Simon Rattle, maar als er één ding is dat je hem niet kunt verwijten is het zijn inzet voor vernieuwing van het repertoire. In dat opzicht is de cirkel hier gesloten, want voor die achttienjarige muziekhongerige adolescenten in Singapore was dit nieuwe muziek.

Trip to Asia is een prachtige muziekfilm die ik meerdere malen bekeken heb. Iedereen had er zin in en geloofde in de toekomst. Met Sir Simon.

Wedden dat Christian Thielemann de volgende chef van de Berliner wordt?


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links