DVD-recensie
© Paul Korenhof, april 2024
|
Rimski-Korsakov: Christmas Eve Georgy Vasiliev (Vakoela), Julia Muzychenko (Oksana), Enkelejda Shkoza (Solocha, Vrouw met paarse neus), Alexey Tikhomirov (Tsjoeb), Andrei Popov (Duivel), Anthony Robin Schneider (Panas), Sebastian Geyer (Dorpshoofd), Peter Marsh (Ossip Nikiforovitsj), Bianca Andrew (Tsarina), Thomas Faulkner (Patsjoek), Barbara Zechmeister (Vrouw met normale neus), Ayelet Polne (Koljada), Gorka Culebras (Ovsen), Pascu Ortí (Beer), Clara Cozzolino (Odarka), Haizam Fathy (Sverbigoes), Paola Ghidini (Slaaf), Guillaume Rabin (Monsieur Flic-Flac), Nicky van Cleef (Lakei), Mário Branco (Portugese man) |
 |
Als we 'opera' definiëren als 'muziekdrama', zijn de meeste muziekdrama's van Rimski-Korsakov eigenlijk meer gedramatiseerde vertellingen. Een goed voorbeeld vormt Kerstavond naar een verhaal uit de 'Dikanka-collectie' van Gogol, in de vertaling van Aai Prins door Van Oorschot uitgegeven als In de kerstnacht. Maar wat voor een vertelling! Is de oorspronkelijke versie van Gogol al amusant, met de toevoeging van beeld en muziek werd Rimski's bewerking een juweeltje van kleurrijk theatraal amusement dat Tsjaikovski's Vakoela de smid, in de tweede versie uitgebracht als Tsjerevitsjki (De feestpantoffeltjes) of Oksana's grillen, ver achter zich laat. *)
Die kleurenrijkdom wordt versterkt door elementen die Rimski in zijn libretto aan het verhaal van Gogol toevoegde. Daarbij bevindt zich ook een buiten het verhaal staande balletscène van Koljada, hier voorgesteld als maagdelijke wintergodin, en Ovsen, oorspronkelijk een Teutoonse zonnegod maar hier de god van de lente. Deze scènes, waarvoor de componist vooral putte uit de oude liederenschat en die ook omlijst worden door het koor, vragen voor een juist begrip echter wel enige kennis van Russische sagen en de Russische folklore, zoals de opera als geheel bekendheid met het verhaal van Gogol veronderstelt, vooral in de scène met de Tsarina.
Het resultaat is echter een levendig brok muziektheater, amusant in de schildering van zowel de gebeurtenissen als de personages. Evenals Rimski's andere opera's is Kerstnacht echter wel duidelijk geschreven voor een Russisch publiek dat er ook veel meer in ziet en herkent dan de gemiddelde West-Europeaan, laat staan het operapubliek elders ter wereld. Zo is het voor ons bij voorbaat een 'echt Russische' opera, terwijl de de rustieke en folkloristische elementen zowel Russisch als Oekraïens zijn, of beter: zowel Oekraïens als Russisch, want evenals in de verhalen van meesterverteller Tsjechov is het Oekraïense element in Gogol's Avonden op een hoeve nabij Dikanka bijzonder groot.
Dat Kerstavond desondanks al bij de première op 10 december 1895 min of meer op een zijspoor werd gezet, heeft een typisch Russische oorzaak. Tegen alle regels in had de componist namelijk een Tsarina op het toneel gezet (Gogol noemt haar zelfs Catherina), iets wat Tsjaikovski nog maar vijf jaar eerder in Schoppenvrouw zelfs als zwijgend personage niet aandurfde. Verzet hiertegen wimpelde Rimski resoluut af met het argument dat het hele verhaal zonder haar onzin zou worden, maar de Russische aristocratie, kennelijk behept met hetzelfde volgzame en gezagsgetrouwe karakter als de meerderheid van de 'gewone' Russen, besloot de opera daarom te boycotten.
Hoe effectief die boycot doorwerkte, blijkt bijvoorbeeld uit het feit dat Kerstavond geen lemma kreeg in de 7-delige Pipers Enzyklopädie des Musiktheaters en zelfs niet wordt genoemd in het bijna 800 pagina's tellende register! Het vinden van een goede synopsis blijkt dan ook een probleem. Operaboeken laten het afweten, twee van de drie samenvattingen die ik op internet vond, waren onvolledig of incorrect, en de derde (NTR Opera Live) ging al in het eerste bedrijf in de fout. Aanmerkelijk beter is die van regisseur Christof Loy in het dvd-boekje, al werd die natuurlijk niet geschreven vanuit de partituur, maar op basis van zijn enscenering.
Die enscenering is overigens een juweeltje waarbij scenograaf Johannes Leiacker en costumière Ursula Renzenbrink genoeg folkloristische elementen in het toneelbeeld verwerkten om een Russische sfeer op te roepen. Het lichte, ruimtelijke decor ontneemt het verhaal alle stoffige oubolligheid en de eigentijdse kostuums bevatten precies genoeg authentieke en tegelijk amusante elementen om het geheel de ambiance te geven waar het verhaal van Gogol om vraagt. Prettig is ook dat Loy hier niet alleen weinig extra personages op het toneel heeft gezet, maar dat hij die bovendien functioneel gebruikt door hen een rol te geven in het oproepen van sfeerbeelden.
De karakters zijn in dit geheel helder getekend en aan humoristische effecten is geen gebrek. Er wordt door de lucht gevlogen, al dan niet op bezemstelen, en de door Solocha in zakken verstopte aanbidders vormen overduidelijk geen regieprobleem. Ook de karikaturale effecten krijgen het volle pond waarbij Loy zich prima binnen de grenzen weet te houden. De meer dan levensgrote levensgenieter Patsjoek lijkt weggelopen uit een Russische Efteling, maar bij de aanvankelijk bijna kluchtige Tsjoeb (leuke rol van de bas Alexey Tikhomirov) neemt hij voldoende gas terug om hem aan het slot een geloofwaardige vader van Oksana te laten zijn.
Wie het verhaal kent, zal even verbaasd zijn dat Vakoela hier niet bepaald de grote man met de prachtige bas is die Gogol beschrijft, maar een tenor met een gemiddeld postuur en een heldere stem die meer lyrisch dan 'heldisch' overkomt. Daardoor wordt de goedaardige smid overigens wel meer mens en zeker in de vertolking door Georgy Vasiliev maakt het hem ook geloofwaardiger als verliefde jongeling. Daarmee past hij uitmuntend bij de met een warme sopraan gezongen Oksana van Julia Muzychenko, bij Gogol een dorpsschoonheid met zeker in het begin minder sympathieke kanten, maar hier een romantisch meisje dat min of meer in een droomwereld leeft.
Van de overige rollen moet zeker ook de Solocha van de mezzosopraan Enkelejda Shkoza genoemd worden, knap getypeerd als opmerkelijk menselijke heks en verrukkelijk in de omgang met al haar aanbidders. Van de door Vakoela gefrustreerde duivel van de karaktertenor Andrei Popov kan ik eigenlijk alleen maar zeggen dat het heel jammer is dat hij hier een kleinere rol heeft dan bij Gogol, die hem niet alleen van gedaante laat wisselen, maar hem soms ook zo klein maakt dat Vakoela hem in zijn jaszak kan meenemen.
Het door Sebastian Weigle geleide Frankfurter orkest zorgt voor twee en een half uur sfeerrijk orkestspel dat recht doet aan Rimski's als altijd expressieve orkestratie. De voorstelling werd bovendien in een fraaie theatrale balans vastgelegd en zal ook in de parallel uitgebrachte cd-versie het beluisteren ten volle waard zijn. Wie tot aanschaf overgaat en over de juiste installatie beschikt, raad ik echter aan om voor een paar euro meer de dvd in huis te halen. Klanktechnisch is die even goed (als BD zelfs nog beter) en in dit geval is het kunnen meelezen van de ondertiteling een niet te onderschatten voordeel.
_________________
*) Voor deze bespreking heb ik gebruik gemaakt van de transcriptie van Russische namen zoals die is gebruikt in de vertaling van het verhaal van Gogol door Aai Prins.