DVD-recensie
Scarpia redt Tosca
© Paul Korenhof, december 2010
 |
Puccini: Tosca
Karita Mattila (Floria Tosca), Marcelo Álvarez (Mario Cavaradossi), George Cagnidze (Baron Scarpia), David Pittsinger (Cesare Angelotti), Paul Plishka (Sagrestano), Joel Sorensen (Spoletta), James Courtney (Sciarrone), Keith Miller (Un carceriere), Jonathan Makepiace (Un pastore), Metropolitan Opera New York
Dirigent: Joseph Colaneri
Regie: Luc Bondy
Virgin Classics 6419739
Opname: 10 oktober 2009
Callas zei ooit in een interview dat zij na ik weet niet hoeveel voorstellingen van Tosca nog steeds niet begreep wat de hoofdpersoon precies bezielde, en een collega van haar ging nog een stapje verder door de titelheldin 'gewoon een beetje gek' te noemen. Een feit is dat in maar weinig opera's uit het 'ijzeren repertoire' de belangrijkste personages zo weinig psychologische diepgang hebben en zelfs op het punt van 'argumentatie' zoveel vraagtekens oproepen. Zonder onze kennis van het toneelstuk van Victorien Sardou waarop de opera gebaseerd is, zou het libretto op sommige punten zelfs onbegrijpelijk zijn en de muziek van Puccini doet weinig omdat te verduidelijken. Op het punt van dramatiek is het misschien de meest effectieve partituur van deze componist, maar dramatiek is niet hetzelfde als dramaturgie.
Of dergelijke overwegingen voor Karita Mattila doorslaggevend zijn geweest bij haar besluit de rol al na enkele series voorstellingen terzijde te leggen, is mij niet bekend, maar zowel uit de voorstelling die door de Met voor televisie en dvd werd vastgelegd als uit de latere Münchner première van dezelfde productie (met Jonas Kaufmann) blijkt dat de rol haar niet echt ligt, muzikaal niet en niet als karakter. Een echte Tosca is 'greater than life', maar dat is niet bepaald het etiket dat past op Mattila. Vanaf de eerste keren dat ik haar zag, als Fiordiligi in Così fan tutte en als Evchen in Die Meistersinger von Nürnberg, heeft de Finse sopraan mij juist gefascineerd door de geloofwaardigheid en de levensechtheid van haar vertolkingen. Met Tosca hebben Puccini en zijn librettisten echter een operafiguur gecreëerd zoals je die in het dagelijks leven nooit zult tegenkomen, ook niet als dat dagelijks leven zich afspeelt achter de schermen van operatheaters als de Scala of de Met.
Mattila kan veel, maar het spelen van een heuse prima donna ligt kennelijk buiten haar mogelijkheden en je vraagt je af en toe verbaasd af waarom Scarpia zo door haar geobsedeerd is. Deze Tosca heeft iets aandoenlijks, iets huiselijks ook, en als regisseur Luc Bondy haar niet een paar extravagante trekjes had gegeven, zoals de neiging om in het dagelijks leven melodramatische toneelstukjes op te voeren (het publiek moet soms ook op vreemde momenten om haar lachen), zou zij een lieve, aandoenlijk warme vrouw zijn. Aan de andere kant is het hier weer minder verwonderlijk dat in de tweede akte ook Spoletta zijn handen niet thuis kan houden. Een echte primadonna boezemt ontzag in, maar van een natuurlijke afstand is hier geen sprake. Deze Tosca kent geen rangen of standen, en dat past toch niet bij het karakter dat Sardou ooit heeft gecreëerd en dat in Pucicni's opera moet worden doorgevoerd om de plot helemaal kloppend te maken.
Ook vocaal is Mattila hier niet helemaal op haar plaats, en dan doel ik niet op een paar weinig fraaie uitglijders. Haar timbre klinkt warm en haar zang suggereert zeker ook hartstocht, maar haar stem 'straalt' onvoldoende, bezit voor deze rol te weinig autoriteit en mist ook de superieure, autoritaire hoogte waar de rol om vraagt. Een tweede probleem is de Cavaradossi van Marcelo Álvarez, die zich eerst tot vreugde van zijn fans door 'Recondita armonia' heen brult en daarna - kennelijk aangemoedigd door het applaus - voor maximale windkracht kiest zodra dat maar mogelijk is. Gelukkig weet hij in het derde bedrijf beter maat te houden en komt hij zelfs tot een paar mooie pp-momenten, maar zijn frasering blijft zwaar aangezet en bij zo'n weinig subtiele benadering hoor ik toch liever de gouden stentorstem van Corelli...
Ook de Scarpia van George Gagnidze, die zijn rol te elfder ure overnam van Juha Uusitalo, is geen toonbeeld van subtiliteit, maar in nauwe samenwerking met dirigent en regisseur weet deze Georgische bariton bij zijn Met-debuut wel een imposante vertolking neer te zetten, zo imposant zelfs dat ik denk dat het gebrek aan aristocratische subtiliteit à la Gobbi vooral op het conto van regisseur Luc Bondy moet worden geschoven. Toen de productie afgelopen zomer naar München verhuisde, waar Mattila natuurlijk Jonas Kaufmann tegenover zich kreeg, was Uusitalo wel van de partij, maar ik moet eerlijk zeggen dat het brede baritongeluid en het levendiger spel van Cagnidze mij beter bevallen zijn.
Een scherp geciseleerde karakterrol komt verder van de altijd berouwbare Paul Plishka als de koster, terwijl David Pittsinger een vocaal fraaie maar als karakter iets te vitale Angelotti neerzet. Dat de laatste door een raam de kerk binnenklimt, is nog wel acceptabel, maar niet dat hij daarna, als Cavaradossi hem niet meteen herkent, uitroept: 'De kerker heeft mij dus wel heel erg veranderd!'
De première van deze nieuwe productie werd gedirigeerd door James Levine, maar latere voorstellingen werden overgenomen door de zijn assistent Joseph Colaneri, die er geheel in de stijl van 'de chef' een warmbloedige voorstelling van maakt, maar van wie men zou wensen dat hij bijvoorbeeld de sterallures van Álvarez een beetje had kunnen indammen.
Ook de Met wil soms wat anders en na enkele decennia de welbekende, kleurrijke en soms overdadige Zeffirelli-productie te hebben getoond, vond men het kennelijk tijd worden voor een nieuwe enscenering die werd toevertrouwd aan Luc Bondy (regie), Richard Peduzzi (decors) en Milena Canonero (kostuums). Zoals men kon verwachten, koos Peduzzi in het eerste en derde bedrijf voor kale muren van baksteen, waarbij Cavaradossi in de afgrijselijke, fantasieloos kale kerk mag werken aan een schilderij van Maria Magdalena dat veel weg heeft van een half blote prostituee in Caravaggio-stijl. In het tweede bedrijf overheerst een atmosfeer van rood (pluche) en bruin, terwijl handeling en kostuums daar verwijzen naar de tijd van Puccini en de eerste sporen van het fascisme (wat zouden regisseurs van Tosca in 's hemelsnaam bedenken als er geen Mussolini geweest was?).
De aankleding is echter niet mijn grootste bezwaar, wel de variëteit aan 'regievondsten' waarop Bondy ons trakteert. Zo zien we in het begin dus Angelotti door een raam naar binnen klimmen (joost mag weten waarom; niets wijst erop dat de kerk dicht is) en aarzelt Tosca aan het slot van de tweede akte of zij daar misschien al uit het raam zal springen (wil zij Cavaradossi niet redden?) Helemaal bont maakt hij het met een Scarpia die kennelijk niet weet hoe hij in een kerk een vrouw het wijwater moet aanbieden, en die na het 'Te Deum' ten overstaan van de hele kerk het Maria-beeld van zijn sokkel rukt om het op de mond te kussen.
In het tweede bedrijf blijkt Scarpia inderdaad een op sex beluste wellusteling die zich laat omringen door een drietal stoeipoezen in een ruimte waarin constant iedereen in en uit lijkt te lopen, althans tot de fatale steekpartij aan het slot, want anders zou het echt onlogisch worden. Tosca vindt haar mes trouwens al tijdens 'Vissi d'arte', wat de opbouw van de scène daarna toch een andere lading geeft en natuurlijk verloopt de moord zelf ook iets anders dan we gewend zijn.
Tijdens het voorspel van het derde bedrijf oefenen de soldaten de executie onder leiding van de cipier die hier kennelijk bijklust als kapitein van de wacht - of omgekeerd, maar Bondy zou Bondy niet zijn als hij niet ook een paar bijzonder goede invallen had gehad, zoals Cavaradossi's aandacht voor Tosca's handen bij 'O dolci mani'. Merkwaardig is dan echter weer het slot, waar Tosca na een spelletje 'pak me dan als je kan' snel vervangen wordt door een houten pop die tijdens de slotmaat in de lucht blijft hangen. Het zal allemaal wel een doel dienen, maar ook onder de ensceneringen die gesitueerd waren in de vorige eeuw, heb ik geloofwaardiger voorstellingen gezien.