DVD-recensie
Anja Silja is Emilia Marty
© Paul Korenhof, februari 2014
Janácek: Vec Makropoulos - The Makropulos Case Anja Silja (Emilia Marty), Kim Begley (Albert Gregor), Victor Braun (Baron Prus), Andrew Shore (Dr Kolenatý), Anthony Roden (Vítek), Manuela Kriscak (Kristina), Christopher Ventris (Janek), Robert Tear (Hauk-Sendorf), Susan Gorton (Kamermeisje), Henry Waddington (Toneelknecht), Menai Davies (Schoonmaakster). Glyndebourne Chorus, London Philharmonic Orchestra Warner Classics 2564-63628-1 (Blu-ray) |
 |
In de laatste decennia van de vorige eeuw namen de opera's van Janácek gedurende korte tijd een centrale plaats in op het repertoire van het Glyndebourne Festival en drie producties werden in die periode ook op video vastgelegd: Kat'a Kabanová met Nancy Gustafson en Felicity Palmer (1988), Jenufa met Roberta Alexander en Anja Silja (1989) en Vec Makropoulos met wederom Anja Silja (1995). De registratie van die laatste uitvoering behoort zonder enige twijfel tot de belangrijkste operadocumenten uit de vorige eeuw, op één lijn met de tweede akte uit Tosca met Maria Callas en de Parijse Lulu met Teresa Stratas, en de heruitgave van een subliem gerestaureerde versie op blu-ray-disc kan ik alleen maar zien als een artistieke daad van de eerste orde.
In 1999 verscheen Die Sehnsucht nach dem Unerreichbaren, de autobiografie van Anja Silja die haar boek de ondertitel Wege und Irrwege meegaf. Wie het leest in de hoop op smeuíge verhalen, komt bedrogen uit, maar voor mij werd dit het fascinerendste boek ooit door een zanger geschreven, de beschrijving van een zoektocht naar het wezen van het leven en het theater, en een eerbetoon aan twee andere grote persoonlijkheden: Wieland Wagner en André Cluytens. Het laatste deel staat in het teken van de minst geslaagde van Silja's grote relaties, die met Christoph von Dohnányi, maar precies na haar scheiding van hem en in het dieptepunt van een midlifecrisis ontdekt zij 'die Rolle meines Lebens': de epiloog van haar boek staat geheel in het teken van Emilia Marty in Janácek's Vec Makropoulos, de laatste grote rol die Silja aan haar indrukwekkende repertoire toevoegde.
Helaas ben ik niet aanwezig geweest bij een van de voorstellingen in Glyndebourne, geregisseerd door Nikolaus Lenhhoff die als leerling van Wieland Wagner een nauwe band had met Silja, Ik moet alleen bekennen dat ik achttien jaar geleden, toen ik de videoband van deze productie in handen kreeg, behalve gefascineerd in eerste instantie ook een beetje teleurgesteld was. Ontegenzeglijk is Silja een van de grote zingende actrices van de afgelopen vijftig jaar, maar wat in het theater wel werkt, kan op de tv zijn effect missen. Zij is groots in alles wat zij doet, maakt details zichtbaar waar andere zangeressen niet eens aan toekomen, en bovendien werkt de camera hier ook nog in haar voordeel door het tonen van kleine nuances in haar gezicht en haar blik die in het theater onvermijdelijk verloren gaan. Diezelfde camera is echter ook genadeloos en laat duidelijk zien dat Silja toen al niet meer de jongste was, terwijl de opera juist gaat over een vrouw die eeuwig jong blijft.
Aan de andere kant is het gevoelsleven van Emilia Marty juist dat van iemand die na honderden jaren alles wel gezien heeft en de leegte van het leven ten volle ervaren heeft, en dat maakt de rol toch ietwat hybride. Het vraagt om een zangeres met levenservaring en zo zitten we hier met eenzelfde situatie als bij rollen als Hamlet, Romeo en Julia: acteurs en actrices van nog geen twintig hebben misschien wel de leeftijd voor die rol, maar zullen er nooit helemaal uit kunnen halen wat erin zit.
Bovendien maakte ik indertijd waarschijnlijk de vergissing om de geschiedenis van Emilia Marty te verwarren met die van Dorian Gray. Wilde's verdorven hoofdpersoon wordt inderdaad uiterlijk niet ouder, maar 'EM' heeft het levenselixer als kind toegediend gekregen en is daarna wel degelijk volwassen geworden. Zij wordt dus wel ouder, zij het in een traag tempo, maar zolang het elixer werkt kan zij gewoon niet sterven.
Als er iets is wat de vertolking van Silja vanaf het eerste moment zo aangrijpend maakt, is het de manier waarop zij de twijfels, de frustraties en ook de uiteindelijke wanhoop over haar onsterfelijkheid in ieder woord, ieder gebaar en iedere oogopslag voelbaar maakt. Zij bekroont dat met een elektriserende slotscène waarin Lehnhoff de aandacht helemaal op haar vestigt door alle andere personages behalve het meisje Kristina van het toneel te verbannen. We horen hun stemmen vanuit de coulissen, maar daar ligt mijn enige echte punt van kritiek. Zowel in het toneelstuk van Karel Capek als in de opera van Janácek sterft Emilia Marty temidden van andere mensen. Haar dood is geen 'Liebestod' maar een 'levensles', of nog beter: een 'les in leven' en dat effect gaat verloren door deze gebeurtenis van het leven te isoleren.
Ook muzikaal is de uitvoering een juweeltje, door Andrew Davis gedirigeerd vanuit een grote rust en gevoel voor details, en door de solisten gezongen met groot gevoel voor de specifieke Janácek-melodiek. Vooral de bariton Victor Braun (Prus), de tenor Kim Begley (Gregor) en de mezzosopraan Manuela Kriscak (Kristina) trekken aandacht met vertolkingen die zich naast die van Silja staande houden, hoewel Lehnhoff hun wel iets meer eigen karakter had mogen meegeven. Verder is er een prachtige cameorol van Robert Tear als de oude Hauk-Sendorf die op de drempel van zijn leven nog even zijn jeugdliefde terugvindt.
Van oudere speelfilms die op BD werden overgezet, ben ik gewend dat die soms iets korreligs kunnen hebben, maar daarvan is hier geen sprake, vermoedelijk omdat ook het beeld in 1995 al digitaal kon worden vastgelegd. De verfilming is even scherp, doorzichtig en vol van kleuren als het klankbeeld en het enige wat de leeftijd verraadt is het oude beeldformaat van 4:3. Erg prettig vind ik dat Warner voor de disc en het begeleidende boekje een klaphoesje heeft ontwikkeld dat sympathiekere overkomt dan het bekende hardplastic doosje. Behalve alle gegevens, de trackindeling en een uitgebreide synopsis (alles in het Engels) vinden we daarin ook een speciaal voor deze heruitgave geschreven commentaar van Rodney Milnes.