Luciano Berio – de historisch bewuste avant-gardist 

De kenmerken die musici van mijn generatie gemeenschappelijk hadden waren erg diep geworteld, maar ook erg algemeen: wij waren in dezelfde dingen geïnteresseerd en wij verwierpen min of meer dezelfde dingen. Tijdens de eerste jaren van de ‘Roaring Fifties' deelden wij een noodzaak […] een dieper inzicht te krijgen in de serialistische ervaring en die verder te ontwikkelen. Sommigen voelden de noodzaak de geschiedenis te verwerpen, anderen die meer verantwoordelijkheidszin hadden wilden de geschiedenis opnieuw lezen en niets aanvaarden zonder het eerst onderzocht te hebben.
(Citaat uit het boek Luciano Berio: Two Interviews with Rossana Dalmonte and Bálint András Varga , ed. D. Osmond-Smith, New York/Londen, 1985, p. 61.)  

De Tweede Wereldoorlog liet een ontredderd Europa achter. Steden lagen in puin, overal dreigde hongersnood, de verschrikkingen van de Holocaust werden steeds meer mensen pijnlijk duidelijk. Overal werd de vraag gesteld hoe het zo ver had kunnen komen en hoe het nu verder moest. Ook onder jonge componisten heerste het idee dat voortaan alles anders zou moeten. De traditie had in hun ogen afgedaan, er moest een radicaal nieuwe muziek komen, van alle traditionele ‘smetten' vrij. Sommige componisten uit de avant-garde zagen de oplossing in een muziek waarin alles – melodie, ritme, harmonie – volgens strenge regels was georganiseerd. In een melodie, bijvoorbeeld, zou een bepaalde toonhoogte na geklonken te hebben pas opnieuw mogen klinken als alle andere toonhoogten uit het octaaf eerst ook aan bod waren gekomen. De melodie bestaat dus uit een volledige reeks van twaalf tonen, vandaar de naam dodecafonie (twaalftoonsmuziek). Op dezelfde manier kun je het ritme en allerlei andere muzikale elementen ordenen: het serialisme – letterlijk: de theorie van het reeksmatig componeren - was geboren en zou het muzikale denken in Europa en Amerika nog decennia lang bepalen of tenminste sterk beïnvloeden. Het was alsof men muziek beschouwde als een tienkoppig irrationeel monster dat hoognodig getemd moest worden. 

Luciano Berio volgde de nieuwste internationale ontwikkelingen op de voet, maar zou toch altijd een zekere kritische distantie tegenover de radicale avant-garde behouden. Hij was van mening dat klanken nu eenmaal onlosmakelijk zijn verbonden met een bepaalde historisch-traditionele, zelfs archetypische betekenis. Uitgaan van een tabula rasa  - een schone lei, volledig opnieuw beginnen – was naar zijn mening onmogelijk en ook niet wenselijk. De componist kon volgens Berio niet anders dan ook rekening houden met de historische lading van bepaalde klanken: ieder nieuw stuk verwijst bewust of onbewust naar al bestaande muziek, nieuwe muziek gaat altijd ook ‘over' al bestaande muziek, of de componist dit nu erkent of niet. Bovendien liet Berio zich niet alleen inspireren door al bestaande muziek, maar ook door de andere kunsten, met name de literatuur. Voor Berio is componeren dan ook meer dan een rationeel beheersbaar proces: “Vaak wanneer een werk af is en je er nog eens naar kijkt, ontdek je tot je verrassing dingen die je onbewust hebt gedaan.” 

Luciano Berio ontmoet prinses Beatrix en prins Claus tijdens de opening van het Holland Festival (Den Haag, 1972)

In 1968-1969 componeert Berio zijn beroemdste en meest invloedrijke werk: Sinfonia for eight voices and orchestra. Tal van aspecten van Sinfonia  streken de rechtgeaarde avant-gardisten flink tegen de haren in. Was het al ‘not done' een grote symfonie voor een groot symfonieorkest te schrijven – het orkest is in de woorden van Berio's leerling Louis Andriessen hoogstens ‘een historisch monument van een roemrijk feodaal verleden' -, ook de vele parallellen met Mahlers Tweede symfonie  deden de wenkbrauwen fronsen. Mahlers hyper-expressieve muziek was immers door vooraanstaande theoretici in de jaren vijftig ‘voor altijd dood' verklaard. Weliswaar herleefde in de jaren zestig de waardering voor Mahlers muziek, maar toch was het een gedurfde stap voor een jonge componist het Scherzo uit Mahlers Tweede symfonie als uitgangspunt te nemen voor het derde deel van een symfonie, die ook nog eens net als Mahlers Tweede uit vijf delen bestaat. 

Over de reden waarom Berio dit deed, is ontzettend veel geschreven. Vooropgesteld: Berio hield van Mahlers muziek. Hij heeft niet voor niets later in zijn leven ook tien Frühe Lieder van Mahler subliem georkestreerd. Maar er is meer aan de hand. Mahler zelf baseerde het Scherzo uit zijn Tweede symfonie op een lied dat hij eerder had gecomponeerd: ‘Des Antonius von Padua Fischpredigt'. Als de Heilige Antonius van Padua zijn kerk leeg aantreft, besluit hij aan de oever van de rivier voor de vissen te gaan preken. Die horen hem welwillend aan, maar leven daarna op de oude voet verder, alsof er niets is gebeurd. Het lied is een parodistische gelijkenis over de onveranderlijkheid van de menselijke natuur. Deze opvatting en de daarmee verbonden overtuiging dat leven en dood een eeuwige cyclus vormen zijn dominant aanwezig in Berio's Sinfonia, net als in Mahlers Tweede symfonie. Niet voor niets is de titel van het tweede deel ‘O King', een verwijzing naar de moord op Martin Luther King op 4 april 1968. Maar zelfs grote geesten als Antonius of Martin Luther King hebben de eeuwen door de menselijke natuur niet kunnen veranderen, lijkt Berio te willen zeggen. En inderdaad, ook muziek 'can't stop the wars, can't make the young older or lower the price of bread', zo wekken de elektronisch versterkte zangstemmen/sprekers in Sinfonia  ons luisteraars hardhandig uit de droom.  

Op deze manier stapelt de componist betekenis op betekenis en stelt hij iedere luisteraar in staat zijn eigen ervaringen en associaties mee te laten spelen. Het verwondert tegen deze achtergrond niet, dat Berio zelf het derde deel uit Sinfonia typeerde als ‘misschien de meest experimentele muziek die ik ooit heb geschreven', juist omdat dit deel een soort muziekhistorische Ark van Noach is, waarin niet alleen Mahler, maar ook Beethoven, Bach, Debussy, Richard Strauss, Stravinsky, Schönberg, Berg, Boulez, Stockhausen, enzovoort meeliften. 

Na het voorgaande zal het duidelijk zijn dat er oneindig veel meer over Sinfonia valt te zeggen, maar daarvoor is dit niet de plaats. Ik nodig iedereen uit dit opwindende en complexe werk zelf te beluisteren en dan opnieuw te beluisteren. Bij iedere beluistering ontdek je nieuwe details en nieuwe betekenissen.  

Luciano Berio en de The Swingle Singers (Milaan, 1970)

Luistertips
Er zijn verscheidene schitterende opnamen van Sinfonia. De componist zelf dirigeerde de eerste uitvoering met de New York Philharmonic (de opdrachtgever van het werk) en The Swingle Singers op 10 oktober 1968, een uitvoering die snel daarna op CBS werd uitgebracht. Sinfonia bestond toen nog uit vier delen. De in 1969 voltooide complete versie met het nieuw toegevoegde vijfde deel werd onder anderen fraai opgenomen door het Orchestre National de France onder leiding van Pierre Boulez (Erato) en door het Concertgebouworkest, gedirigeerd door Riccardo Chailly (Decca). 

Klik hier voor de vorige aflevering.

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links