Het moest alles overtreffen wat ooit in de kunsten gepresteerd was: het Mysterium van Aleksandr Skrjabin. Een megalomaan, zevendaags totaalspektakel dat de wereld zou veranderen. Maar de componist besloot eerst een Acte préalable te schrijven: de Voorbereidende Handeling tot het Uiteindelijke Mysterie.

"Na de grote uitvoering van mijn Mysterium zal de wereld ophouden te bestaan. Het menselijk ras zal vervangen worden door edeler wezens." Zijn dit de woorden van een gek met grootheidswaan? Of was Aleksandr Skrjabin een visionair wiens gedachten te groot zijn voor gewone stervelingen? Hij reikte naar het allerhoogste, zag zichzelf als de Schepper van een nieuwe, betere wereld en wilde dat de Kunst daarvan de weerspiegeling was. In zijn grote orkestwerken moesten alle disciplines verenigd worden: klank, licht, kleur en geur zouden opgaan in een organisch geheel.

Skrjabin was een salonduivel, een excentrieke man die het zelfgenoegzame Russische muziekwereldje op zijn kop zette, maar die rol was hem te onschadelijk. Gaandeweg raakte hij zozeer overtuigd van zijn grootheid en uniciteit, dat hij zich tot taak stelde een nieuwe wereld te scheppen door middel van zijn kunst.

Zijn grote, programmatische orkestwerken waren de vehikels voor zijn overtuigingen. In de nog niet verrassende Eerste symfonie (1899-1900) wordt de kunst gecelebreerd als een religie, vooral in de hymnische koorfinale. De Tweede symfonie (1901) overtuigt vooral in de meer lyrische passages en kent veel holle momenten. Met de 'Derde', getiteld 'Le divin poème' (1902-'04) heeft Skrjabin zijn eigen stijl gevonden. Dit werk verklankt de vrije ziel die zich bevrijdt van zijn boeien, zodat de mens zelfzeker in de wereld staat. In Le poème de l'extase (1905-'08) wordt de roes van het scheppingproces verheerlijkt. Het culminatiepunt van deze ontwikkeling is Prométhée, le poème du feu (1908-'10), waarin alle zintuiglijke sensaties moeten versmelten. Het is geschreven voor groot orkest, orgel, piano en koor, maar ook voor een 'lichtorgel' of 'kleurenklavier' dat een parallelsymfonie van kleurschakeringen op een scherm moest toveren. Het werk beeldt de gedachte uit van de vermetele Prometheus, die het vuur stal en daarmee een goddelijk privilege schond.

In deze composities lijkt Skrjabins broeierige, extatische muziek op zoek naar een grondtoon. In zijn queeste naar nieuwe klanken kwam hij dichtbij de atonaliteit en de dodecafonische toonreeksen van Schönberg, al ligt er ook een waas van laatromantiek overheen. Eigenlijk zou niemand 'Prométhée' mogen beluisteren zonder de lichteffecten, maar deze kostbare voorziening wordt meestal weggelaten.

Ultieme extase

Al deze werken vormen mijlpalen in een ontwikkeling die uiteindelijk moest leiden tot de creatie van Skrjabins grandioze levenswerk: het Mysterium, dat alles moest overtreffen wat ooit in de kunsten gepresteerd was. Het Mysterium, waaraan Skrjabin in zijn laatste jaren werkte, was bedoeld als een mystieke, bovennatuurlijke happening, gebaseerd op oosterse, brahmaanse filosofie. Ook het publiek zou opgaan in de ultieme extase van dit zeven dagen durende schouwspel vol muziek en dans voor orkest, orgel, groot gemengd koor, lichtorgel, dansers, een processie en wierookdampen. De uiteindelijke uitvoering moest plaatsvinden in India, waar enorme klokken aan de wolken zouden hangen. Hoe dit zou moeten worden uitgevoerd was niet duidelijk, maar visioenen onttrekken zich nu eenmaal aan overwegingen van praktische aard.

"Niemand zal alleen maar toeschouwer zijn, iedereen neemt er deel aan. Het werk vereist speciale mensen, speciale kunstenaars en een totaal nieuwe cultuur. De tempel waarin het zich afspeelt zal niet uit één soort steen bestaan, maar zal voortdurend mee veranderen met de atmosfeer en beweging van het Mysterium. Dit met behulp van nevelen en lichten die de architectonische contouren zullen aanpassen", aldus Skrjabin, die ook schetsen maakte voor de beoogde tempel. Voor hem mocht de kunst nooit dienen tot verpozing, vermaak of pure esthetiek; het was eerder een liturgische handeling. Hij wilde niet alleen de mens, maar het hele universum verheffen door een scheppende kracht die de kosmos bestreek. Skrjabin zag zichzelf als een creator die geleid werd door natuurlijke intuïtie. Al in 1898 sprak hij over een grandioze viering door de gehele mensheid, die de uitingen van alle kunsten zou verenigen.

Mystiek spektakel

Skrjabin was niet de eerste componist die zijn muziek in dienst stelde van een alomvattend idee voor een wereldorde die alle kunstvormen zou verenigen. We vinden het in Wagners idee van het Gesamtkunstwerk zoals dat gestalte kreeg in Der Ring des Nibelungen. In onze tijd is het Karlheinz Stockhausen die met zijn grote cyclus Licht een plan heeft verwezenlijkt dat in zeker opzicht verwantschap vertoont met Skrjabins grootse concept.

Skrjabin zag in dat de mensheid niet klaar was voor de grote metamorfose die de wereld zou meemaken als gevolg van zijn Mysterium. Misschien was hij in zijn nuchterder momenten realist genoeg om te beseffen dat een zevendaags megalomaan spektakel een enorme organisatie zou vergen. Hij besloot de geesten rijp te maken voor zijn grootse plan door het scheppen van een Acte préalable: de Voorbereidende Handeling tot het Uiteindelijke Mysterie.

Hoe stoutmoedig de vlucht van hun gedachten ook moge zijn, grote mannen vinden soms een triviaal einde. De 43-jarige Skrjabin stierf in 1915 aan een wondinfectie, simpelweg door een zweertje op zijn lip. Van zijn grootse Mysterium was nog niets voltooid. Van de Acte préalable bestonden 53 pagina's muziekpapier met losse schetsen, kriskras door elkaar. Daarnaast waren er dag- en notitieboeken waarin de ideeën voor het Mysterium waren neergekrabbeld en zijn mystieke gedachten en gesprekken waren neergelegd. Door trouwe volgelingen als de componist Leonid Sabanejev, die zijn herinneringen aan Skrjabin publiceerde, bleef het allemaal bewaard. De tekst van L'acte préalable werd in 1919 uitgegeven.

Zo bleef de gedachte levend aan een project dat te groot en te mooi was om waar te zijn. Maar de Russische componist Aleksandr Nemtin (1936-1999) was zo gefascineerd door Skrjabins plannen en schetsen dat het zijn levenswerk werd om de Voorbereiding tot het Mysterium te voltooien. Bijna dertig jaar is hij ermee bezig geweest. Nemtin was een actief participant in de 'subversieve' Elektronische Studio in Moskou; zijn hoofdwerk is de grootschalige, apocalyptische Tweede symfonie 'Oorlog en vrede' (1963-'74), die verwantschap vertoont met het werk van Skrjabin.

Nemtin voltooide eerst het eerste deel, Universum, waarvoor de meeste schetsen van Skrjabin bedoeld waren. Hij ging door met het tweede deel Humanité en besloot toen zelf tot een derde deel, Transfiguration. Probeer maar eens je weg te vinden in een bundel ongeordend papier met de persoonlijke visie van iemand die zijn tijd vooruit was...maar Nemtin heeft bewonderenswaardig werk verricht. We doorlopen een heel scala van krachtig fortissimo tot verdroomd pianissimo, uiterst knap geïnstrumenteerd, maar vooral treft de compositorische durf. Atonaliteit, kiemcel- en clustertechnieken, dodecafonie: je vraagt je af of Skrjabin dit echt zo in gedachten had. Of heeft Nemtin er achteraf zijn stempel op gedrukt? Toch is Skrjabins stijl onmiskenbaar; de muziek is sterk en overtuigend. In mei 2006 konden we het allemaal beleven, in Leeuwarden en Groningen, bij het dappere Noord Nederlands Orkest o.l.v. Michel Tabachnik.  Al hield de wereld niet op te bestaan, een openbaring was het zeker.

Aanbevolen

Het Noord Nederlands Orkest zou kunnen scoren met een cd-opname van L'acte préalable, want op dit moment is er geen enkele opname van te krijgen.

In 1973 legde Kirill Kondrashin het eerste deel Universum vast voor het USSR-platenlabel Melodiya. Wie die zeldzame lp bezit (ik niet) mag zich gelukkig prijzen. Vervolgens nam - in Nemtins sterfjaar 1999 - Vladimir Ashkenazy de complete Action préalable op met het Deutsches Symphonie Orchester Berlin. De drie cd's (Decca 466 329-2) gaven een fascinerend beeld van althans het hoorbare aspect van dit multimediale spektakel. Ashkenazy baande zich behendig een weg door alle wisselingen in tempo, stemming en dynamiek. Onbegrijpelijk dat Decca deze enige opname van de complete versie uit de handel heeft genomen.

Gelukkig zijn er redelijk veel opnamen van Skrjabins andere mystieke orkestwerken: de drie symfonieën, Le poème de l'extase en 'Prométhée'. De combinatie van dat alles door The Philadelphia Orchestra onder Riccardo Muti (EMI 5 67720 2 (3)) is aantrekkelijk: levendig, spanningsvol, mooi van klank, warmbloedig. Goede tweede is Ashkenazy met het Deutsches Symphonie Orchester Berlin in dezelfde werken zonder 'Prométhée' (Decca 460 299-2 (2)). Voor 'Prométhée' kunnen we terecht bij het echtpaar Rozjdestvenski-Postnikova met het Residentie Orkest (Chandos CHAN 9728), maar vooral bij het koppel Gergiev en Toradze met het Kirov Orkest: een geweldige, broeierige uitvoering en opname. Heel anders dan het Chicago Symphony Orchestra onder Boulez (DG 459 647-2) in Le poème de l'extase en 'Prométhée'. Hij houdt de partituur in een ijzeren greep,  maar daarmee helaas ook de extase.

Zie ook het artikel van Maarten Brandt:
Skrjabins 'L'Action Préalable: een droom wordt werkelijkheid