CD-recensie

© Siebe Riedstra, december 2010

Paus Leo X (1475-1621) was de laatste wereldlijke paus. Hij was de tweede zoon van Lorenzo de Medici, ‘Il Magnifico’, en dus geboren voor een machtige positie. Hij is de geschiedenis ingegaan als een hedonist die zijn geld opmaakte aan jachtpartijen, schransfeesten en het stimuleren van kunst. In de acht jaren dat hij op de troon zat, van 1613 tot zijn dood, maakte hij optimaal gebruik van zijn politieke en maatschappelijke macht, en toen het geld, dat hem in ruime mate was nagelaten door zijn voorganger Julius II, erdoor gejaagd was, wendde hij zijn religieuze gewicht aan om de gaten te stoppen. Het verkopen van aflaten – contracten om met veel geld je zonden af te kopen en zo de hemel te verwerven en de hel te ontlopen - werd ‘big business’. Het uiteindelijke gevolg van dat schaamteloze gemarchandeer was de kerkreformatie. Gelukkig was Leo niet alleen maar een handig politicus, maar ook een man met grote kunstzinnige inzichten. Schilders, architecten en componisten voeren wel bij zijn beleid. Een van de tastbare resultaten is de Medici Codex, een verzameling motetten van toendertijdse componisten, bijeengebracht in een schitterend handgeschreven manuscript.

Dat manuscript vormt de basis van deze cd, die allereerst opvalt door zijn uiterst doorwrochte begeleidende tekst – ook in het Nederlands! Maar daarbij blijft het niet, want die tekst werd geschreven door niemand minder dan Joshua Rifkin (1944), de Amerikaanse dirigent en musicoloog die in 1982 de muziekwereld wakkerschudde met een uitvoering van de Hohe Messe van Johann Sebastian Bach waarin alle partijen, zowel vocaal als instrumentaal, enkelvoudig waren bezet. Sterker nog, Rifkin is de dirigent van deze cd.

Kenners zullen zich afvragen: is dat nodig, een dirigent in repertoire dat doorgaans uitgevoerd kan worden door vier tot acht zangers, zeker wanneer je Rifkins eigen doctrine van éen uitvoerende per partij volgt. Ja en nee. De huidige artistiek leider van Capella Pratensis, James Bullock, geeft in de begeleidende tekst aan dat de stimulerende invloed van een buitenstaander wonderen kan werken. Op zich ook weer een aanwijzing dat Cappella Pratensis is gegroeid in een richting die de oprichtster, Rebecca Stewart, in 1987 onmogelijk had kunnen voorzien.

Rebecca Stewart begon de Cappella Pratensis als een groep die zich wilde wijden aan de uitvoering van de werken van Josquin des Prez en zijn tijdgenoten. Vandaar de naam: Pratensis is Latijn voor Des Prez, Van der Velde op zijn Hollands. Het was oorspronkelijk een klein kamerkoor met een paar vrouwelijke sopranen en alten. Met enkele missen van Josquin en Ockeghem op het Belgische label Ricercare boekten ze in de jaren negentig ook internationaal veel succes. Helaas zijn die cd’s niet meer verkrijgbaar en moet je ze ook tweedehands met een lampje zoeken. Wellicht door dit succes werd het ensemble omgevormd in een masculine groep, a la Hilliard, en het roer werd na een paar tussenpersonen overgenomen door de huidige artistiek leider, James Bullock. Dat leidde tot nieuwe wapenfeiten, zoals de opname op dvd en cd van de Missa de Sancto Donatiano van Jacob Obrecht, waarvoor ze de nodige prijzen in de wacht sleepten (klik hier voor de recensie).

Deze uitgave sluit daarop naadloos aan. Er is een voortreffelijke selectie gemaakt uit de Medici Codex (die bestaat uit 53 motetten van de allergrootste componisten uit Leo’s tijd), aangevuld met een nogal omhoogkussende lofzang aan Leo van zijn ‘persoonlijke componist’ Andreas de Silva (daarmee opent de cd heel toepasselijk), en een achtstemmig motet van Costanzo Festa, een waardige afsluiting. Daartussen negen motetten uit de Codex, twee van Adrian Willaert, één van Johannes de la Fage en drie van Jean Mouton, waaronder het schitterende achtstemmige Nesciens mater virgo virum. Van Josquin zijn twee topwerken opgenomen, Nymphes de bois, een klaagzang op de dood van Johannes Ockeghem, en Miserere mei, Deus, veruit het langste werk op deze schijf. De uitgebreide teksten in het Engels, Duits, Frans en Nederlands, plus de complete zangteksten maakten een extra dik boekje van tachtig pagina’s noodzakelijk, dat samen met het cd-doosje in een schuifkarton verpakt zit. Een prachtige uitgave, waaraan dan ook de nodige fondsen hun financiële bijstand hebben verleend, waarvoor hulde!

Rest nog enig commentaar op de onvergetelijke zetting van het omvangrijke motet ‘Miserere mei, deus’, van Josquin des Prez, op de tekst van Psalm 50, gebouwd rond een tenorstem die maar liefst eenentwintig maal om genade smeekt. Deze voor die tijd kolossale en grandioze en desondanks slechts vijfstemmige partituur is een van de grootste scheppingen van ‘onze Joske’ en is uiteraard vele malen fonografisch vastgelegd. Een bescheiden speurtocht maakt duidelijk hoe groot de verschillen kunnen zijn. Philippe Herreweghe kiest voor een sfeervolle uitvoering zoals we die van hem kennen, met een schitterend afgewerkte koorklank, door een klein bezet kamerkoor compleet met vrouwenstemmen (HMC 901243). Het Hilliard Ensemble op EMI bestaat uiteraard alleen uit mannenstemmen en opteert voor twee zangers per stem en weet diep te ontroeren in een uitvoering die bijna twintig minuten vraagt (CDC 7 49960). Uit deze beide opnamen blijkt al direct hoe onmetelijk groot de verschillen in de uitvoering van dit repertoire kunnen zijn. Vrouwenstemmen, mannenstemmen, toonsoort, tempo, ornamentatie, en ga zo maar door, alle parameters kunnen kennelijk naar believen worden bijgesteld. Hoe komen de zangers van de Cappella Pratensis over in deze door Joshua Rifkin geregisseerde uitvoering? Eerlijk, streng, strak, zuiver en zonder opsmuk; met dynamische schakeringen wordt zeer terughoudend omgesprongen. De opname past zich daarbij aan, zonder overdadige galm, zeer direct en helder als glas.

Leo X mag de geschiedenis zijn ingegaan als een Paus met een bedenkelijke reputatie, zijn muzikale nalatenschap is onsterfelijk en deze cd brengt dat meer dan overtuigend over het voetlicht.

index