CD-recensie
© Siebe Riedstra, oktober 2014
Viktor Ullmann - The Complete Piano MusicUllmann: Pianosonate nr. 1 op. 10 - nr. 2 op. 19 - nr. 3 op. 26 - nr. 4 op. 38 - nr. 5 op. 45 - nr. 6 op. 49 - nr. 7 (1944) - Variationen und Doppelfuge auf ein Thema von Arnold Schönberg op. 3a Christophe Sirodeau (piano) BIS-2116 • 125' • Opname: febr/maart 2010, sept/okt 2012, |
 |
Victor Ullmann (1898-1944) is misschien wel het meest schrijnende voorbeeld van een componist die door zijn joodse afkomst het leven liet in de holocaust. Stelt u zich voor: 8 september 1942 arriveert Ullmann in concentratiekamp Terezín, in gezelschap van zijn derde en zijn eerste echtgenote. Zijn tweede vrouw bevindt zich met twee zoontjes al in het kamp. Terezín (Theresienstadt) was een garnizoensstadje, berekend op de huisvesting van 5000 mensen, maar de nazi's wisten er 60.000 mensen samen te persen. Ze noemden het kamp eufemistisch een ghetto met zelfbestuur om de internationale gemeenschap een loer te draaien. Ullmann beklaagde zich tijdens zijn gevangenschap in Terezín niet over het erbarmelijke voedsel, de mensonterende leefomstandigheden of het gebrek aan water, maar alleen over het ontbreken van (muziek)papier - hij gebruikte de achterzijde van weggegooide deportatielijsten om zijn muzikale invallen vast te houden. Ondanks alle ellende vermocht Ullmann in 1944 op te schrijven dat 'ik in mijn muzikale activiteiten door Theresienstadt gestimuleerd en niet geremd ben, en dat wij niet slechts klagend aan de oevers van de rivier de Babylon zaten'. En in zijn dagboek 'Der fremde Passagier' dat hij bijhield tijdens een verblijf in een psychiatrische inrichting in de jaren 1930 lezen we: 'Der tiefste Schmerz kann zu Musik nicht werden'. De oorsprong van zijn componeren ligt in Arnold Schönberg, maar de slagschaduw van Alban Berg valt al direct over de eerste sonate. Op 18 oktober 1944 werden Viktor Ullmann en zijn vrouw Elisabeth in Auschwitz vergast.
Uit het bovenstaande kunnen we opmaken dat Viktor Ullmanns creativiteit in Terezín niet werd geremd. Integendeel, ze kwam er tot een laatste bloei. De kameropera 'Der Kaiser von Atlantis' levert het ultieme bewijs - een meesterwerk dat uiteraard in de kiem werd gesmoord maar dat inmiddels glorieus is herrezen. Navrant is dat van de werken die hij tot 1942 schreef een groot deel verloren is gegaan, maar dat alle composities uit Terezín als door een wonder bewaard zijn gebleven. Dan hebben we het over de laatste pianosonates, die eigenlijk geen pianowerken zijn. Grootse plannen had Ullmann, symfonieën componeerde hij in zijn hoofd. Hij schreef ze wegens ruimtegebrek op als pianowerken, maar voegde wel aanwijzingen toe voor de instrumentatie. Posthuum is een en ander gerealiseerd door Berhard Wulff, en de orkestrale versies zijn opgenomen door James Conlon en het Keulse Gürzenich Orchester.
Voordat het zover was is het heel lang heel stil gebleven rond Viktor Ullmann. Pas de verlate première van 'Der Kaiser von Atlantis' op 16 december 1975 in Bellevue, Amsterdam zorgde voor nieuwe aandacht - de opname in de serie Entartete Musik van Decca deed de rest.
Die rest is inmiddels aangegroeid tot een indrukwekkende discografie, al kan ik mij niet aan de indruk onttrekken dat Ullmann nog steeds niet zo 'podiumfähig' is geworden als Schulhoff. Niet terecht, van de twee is hij de memorabele componist. Hij bewijst het van meet af aan met de Marcia funebre In Memoriam Gustav Mahler, het tweede deel van de eerste sonate. Al even meesterlijk is het tweede deel van Sonate nr. 2, variaties op een Moravisch volkslied - een thema van Leos Janácek. In de Derde sonate ontmoeten we een prachtig thema met variaties op Mozarts KV 3. In discografisch opzicht hebben Ullmanns pianosonates echter goed geboerd. Konrad Richter, verantwoordelijk voor de redactie van de papieren uitgave, was de eerste. Hij nam ze in 1993 op voor het label Bayer. In 2011 volgde Jeanne Golan met een registratie voor het label Steinway Classics. Tussendoor zijn ook nog collecties verschenen van de latere sonates - door Jaroslav Kvapil (Praga) en Lala Isakova (Crystal).
Konrad Richter is de musicoloog die lauweren verdient voor zijn werk inzake Ullmann, en zijn vertolkingen hebben het aura van 'de eerste hand'. Jeanne Golan heeft een onwaarschijnlijk heldere pedaaltechniek, en biedt interpretaties zonder franje. Daar stopt het gelukkig niet, want dit is pianospel van een hogere orde - voor zolang het duurt is haar integrale te beluisteren op http://www.wqxr.org/#!/story/230968-unbearable-heaviness-viktor-ullmann/
Pianist Christophe Sirodeau verloor zijn halve familie in de holocaust, en heeft zich grondig verdiept in het oeuvre van Ullmann. Dat maakt hem niet automatisch de eerste keuze, maar wel een heel overtuigende interpreet van deze aangrijpende verzameling pianowerken, deels weggesleept voor de poorten van de hel. Hij speeelt niet alleen de zeven sonates, maar ook de Variaties en Dubbelfuga op een thema van Arnold Schönberg. De opname van BIS geeft de doorslag door de aangename rust in het geluidsbeeld. Al met al een prachtig pleidooi voor het complete piano-oeuvre van een nog steeds onderschatte toonmeester, die een waardig alternatief bijeenschreef voor de sonates van Prokofjev.