CD-recensie

© Siebe Riedstra, juli 2015

Hoe houdt een kunstenaar zich staande wanneer hij gedwongen wordt tot een dubbelleven?
Waar loopt de scheidslijn tussen moreel en immoreel, aanvaardbaar en onaanvaardbaar, vaderlandslievend of hypocriet? Deze fundamentele kwesties zijn vandaag net zo relevant als tijdens het Stalinistische Rusland.

Aldus Paavo Järvi op de achterkant van deze cd - en hij weet waar hij over praat. Tijdens de voorbreiding van deze concerten in april 2012 kreeg hij anonieme doodsbedreigingen. Toen Estland in 1991 van een Sovjetrepubliek in een democratisch land veranderde verdwenen spoorslags de russische naambordjes van de straten, maar de bevolking van Tallinn bestaat onveranderd voor de helft uit Russen. Om in die omgeving de roem van Stalin te bezingen is vragen om problemen. Vooral als je het doet in de oorspronkelijke tekst, die zelfs in Rusland na de dood van Vadertje Stalin niet meer gewenst was.

We hebben het over de twee grote cantates die Dmitri Sjostakovitsj schreef in de jaren dat hij behoorlijk klem zat, tussen de niet aflatende beschuldigingen van formalisme in 1948 en de dood van de grote roerganger in 1953. In 1949 bezong hij het bebossingsprogramma van de leider in 'Het lied van de bossen' opus 81. In 1952 volgde 'De zon schijnt over ons moederland' opus 90, ter gelegenheid van het tachtigste partijcongres. Voor beide werken werd de tekst geleverd door Evgeni Domatovsky, beproefd staatsdichter. Toen Chroestsjov in 1956 Stalin in de ban deed werden de teksten die refereerden aan de Grote Tuinman Stalin aangepast aan de nieuwe werkelijkheid, maar Järvi gaf er in Tallinn de voorkeur aan om de oorspronkelijke teksten, met hun referenties aan Stalin, te handhaven. Een tekstboek ontbreekt overigens bij deze uitgave, dus voor de niet-russen onder ons doet het er allemaal niet zoveel toe.
Het derde werk op het programma was geen propaganda, maar verkapte kritiek op historisch Tsaristisch despotisme: 'De executie van Stepan Razin' opus 119, geschreven in 1964 op een tekst van Evgeni Jevtoestsjenko, de dichter die ook verantwoordelijk was voor de Dertiende symfonie. Stepan Razin maakt ook in het westen deel uit van de geaccepteerde Sjostakovisj canon, maar vooral het Lied van de bossen heeft het in de Sovjet-Unie goed gedaan. Hier heeft Sjostakovitsj werkelijk alle registers opengetrokken die hij met zijn fenomenale vakmanschap tot zijn beschikking had. Opus 90 is veel korter en een stuk minder spectaculair.
Afgezien van de verpletterende opname die Kirill Kondrashin maakte van Stepan Razin en een oude live-registratie van het Lied van de bossen onder Mravinsky zijn deze werken bepaald niet oververtegenwoordigd in de catalogus.

Paavo Järvi (zoon van Neeme) is geboren in Tallinn en laat horen dat deze werken voor hem een wezenlijke betekenis hebben. Wat we te horen krijgen is een componist die zelfs in de rottigste onstandigheden het hoofd fier omhooghoudt en zijn vakgenoten eens even laat horen hoe je als Sovjet-componist een anti-formalistisch meesterwerk schrijft. Niet voor niets ontstonden er in het kielzog van het lied van de Bossen tientallen soortgelijke aubades. Dat we weten dat Sjostakovitsj na afloop van de première op zijn hotelkamer jankend een fles wodka leegzoop maakt die verpletterende finale alleen maar navranter. Järvi snapt deze muziek en heeft zijn manschappen tot het uiterste gemotiveerd, en dat zal zeker niet gemakkelijk zijn geweest. Hoe leg je zoiets uit aan een kinderkoor?

De voortreffelijke opname werd niet alleen gemaakt door, maar ook opgedragen aan Maido Maadik (1960-2014), de man die verantwoordelijk is geweest voor menige schitterende opname vanuit Tallinn op labels als ECM (Arvo Pärt) en Virgin.

index