CD & DVD-recensie

© Siebe Riedstra, juli 2014

Hans Kox (1930) is onze oudste en gezien zijn leeftijd belangrijkste componerende landgenoot. Hij wordt al decennialang overvleugeld door zijn tien jaar jongere vakgenoot Louis Andriessen. Beide toondichters hebben een iconische status bereikt in het vaderlandse muziekleven, gesymboliseerd in de Notenkrakersaktie van 1968. Louis zwoer het componeren voor het traditionele orkest af, en als gevolg van de aktie keerden de traditionele orkesten Hans Kox de rug toe. Bijna een halve eeuw later zijn we dat allemaal allang vergeten, en mag Louis Andriessen de feestelijkheden rond het Koninklijk Concertgebouworkest opluisteren. De verslaglegging rond dat evenement heeft inmiddels duidelijk gemaakt dat het tussen Louis en de muzikale hofleverancier nog steeds niet wil boteren.
Hans Kox zal een en ander met lede ogen hebben aangezien. Hij was het die bijna zestig jaar eerder door hetzelfde orkest met Eduard van Beinum aan het hoofd werd binnengehaald als het zondagskind van de Nederlandse muziek - hij was zesentwintig jaar. De ene na de andere opdracht volgde en Kox werd voor zijn veertigste de 'grand old man' van het Nederlandse componeren. Zoiets zet kwaad bloed, en toen in 1974 de opera Dorian Gray in première ging waren de rapen gaar. De enige echte Hollandse opera 'Reconstructie' was nog maar vijf jaar oud, dus de toon was gezet. Bovendien was Kox net benoemd tot artistiek directeur van het Concertgebouworkest, een extraatje voor de spreekwoordelijke lont in het kruitvat. De explosie bleef niet uit. Dorian Gray werd met de grond gelijk gemaakt, en Kox trok zijn handen af van het Concertgebouworkest.

'Reconstructie' was de dag na de première al vergeten. Zowel het witte spijkerpak van Peter Schat als het vlinderdasje van Hans Kox vallen in de categorie nostalgie. Als je dan kennisneemt van de enorme impact die de gebeurtenissen hadden op het gemoedsleven van de componist wekt dat de nodige verbazing. Het is nogal wat om je door de schrijvende pers te laten intimideren terwijl je werk door uitvoerenden en publiek gewaardeerd wordt, plus de constatering dat intendant Hans de Roo de opera in 1977 en 1982 opnieuw op het programma zette. Menig componist zou zich in de handen hebben gewreven, maar niet Hans Kox: hij ging door een diep dal. Onderin dat dal ontmoette hij Sieuwert Verster, een muziekondernemer met de flair van Sergej Diaghilev - wie anders is in staat om veertig jaar lang het Orkest van de Achttiende Eeuw te combineren met de exploitatie van een platenlabel waarop uitsluitend eigentijdse muziek aangeboden wordt?
Verster doet daar heel losjes over: 'de Attacca-catalogus zit vol inconsequenties, maar er is één bindende factor: alles wat ik heb uitgebracht heeft met vriendschappen te maken. Mijn oude vriend Willem Sutherland zei tegen me: ga nou eens mee naar Rotterdam. Want het Rotterdams Filharmonisch Orkest speelde toen het Tweede vioolconcert van Hans. Ik vond het een mooi stuk, en zo is het tot die opname gekomen, daar ligt verder geen heroïsch verhaal aan ten grondslag. Aan de ene kant is het leuk om bezig te zijn met componisten die toevallig in de mode zijn, zoals Louis, maar ik vond dat ik dit soort kansen niet mocht laten liggen.'
Dus bracht Verster een cd uit met dat Tweede vioolconcert, het Celloconcert, de liederencyclus L'Allegria en het Concert voor Altsaxofoon en tien blazers. Wie de cd in één zitting beluistert blijft enigszins beduusd achter. In de eerste plaats door het volkomen vakmanschap van de compomist, in de tweede plaats door de veelheid aan technieken en in de derde plaats door de simpele constatering dat deze werken geen repertoire zijn geworden. O zeker, van het Celloconcert bestaat een tweede opname door Quirine Viersen en ook van de drie (!) vioolconcerten is een prachtige studio-opname verschenen - maar deze concerten horen op onze podia thuis. Reden temeer om dankbaar te zijn voor deze uitgave, en voor het feit dat hij nog steeds volop verkrijgbaar is.
Verster zat niet stil en bracht al een jaar later een cd uit met kamermuziek onder de noemer 'Through a glass, darkly', waarop het Strijkkwartet uit 1955, dat Kox naar eigen zeggen als zijn opus 1 beschouwt (hij opusnummert niet). In 1995 volgde 'The Silent Cry', kamermuziek in wisselende bezettingen, met het weergaloze Galgentrio voor altsax, cello en piano. Door Kox' jarenlange vriendschap met altsaxofonist John-Edward Kelly is de saxofoon in zijn oeuvre ruim vertegenwoordigd. Vorig jaar volgde de live-opname van Dorian Gray, hier besproken door Paul Korenhof, en nu ligt er een gloednieuwe uitgave van een drietal vocale werken voor ons, gecombineerd met een bonus-dvd van het sympathieke portret dat de NPS in 2008 uitbracht naar aanleiding van de première van de Vijfde symfonie, uiteraard in de ZaterdagMatinee, en gedirigeerd door Jaap van Zweden.

Solisten, instrumentaal of vocaal, lijken Kox tot zijn beste prestaties geïnspireerd te hebben. Soloconcerten, liederencycli en oratoria leveren het concrete bewijs. Tussenvormen zijn er volop, en op de jongste uitgave van Attacca maken we kennis met een drietal, in exemplarische opnamen, gerealiseerd onder studio-omstandigheden - kom daar vandaag de dag eens om. Allereerst een dramatische cantate waarvan de opdracht stamt van het Nederlands Kamerkoor, ter gelegenheid van de vijfenzeventigste verjaardag van de componist. 'Die Todesfrau' geeft het koor alle gelegenheid tot schitteren, niet in de laatste plaats doordat de solorollen door solisten uit het koor worden vertolkt (in deze opname is Hanneke de Wit de uitzondering op de regel). 'Lalage's Monologues' is alweer zo'n ongebruikelijke vocale schepping, voor sopraan, viool en piano. De viool krijgt tussen de beide monologen de kans om op te vallen in een Intermezzo dat ogenblikkelijk het podium op kan als toegift zonder weerga. In een opname uit 1972 dirigeert Kox zelf zijn 'Vier Gedächtnislieder' op teksten van Celan, waarin sopraan Marilyn Tyler het opneemt tegen basklarinettst Harry Sparnaay. Een fraai voorbeeld van een uitgekiende bezetting: door celli en contrabassen weg te laten geeft Kox de basklarinet alle ruimte aan de onderkant van het klankspectrum.

De discografie van Hans Kox is met deze uitgave prachtig verrijkt, maar nog lang niet bij de tijd. Om het pessimistische wereldbeeld van Kox maar even te volgen hoeven we ons wat dat betreft weinig illusies te maken. Maar met een catalogus van deze omvang is dat ook niet eenvoudig. Toch zou het aardig zijn wanneer Kox op zijn negentigste verjaardag verrast zou mogen worden met een uitgave van zijn complete symfonieën. Hoeveel dat er zullen zijn weet niemand, ook Hans Kox niet. Maar die uitgave moet!

_____________________
Componistenportret: Hans Kox: intense melodische begaafdheid

index