CD-recensie

© Siebe Riedstra, februari 2018

Pianoliefhebbers opgelet! Dit is een heruitgave van een titel die in 2009 werd uitgebracht door het Nederland s Muziek Instituut. De drijvende kracht achter de productie was professor Wouter Kalkman (hij doceert verzekeringsrecht, geen musicologie), een man met een passsie voor de componist Sergej Bortkiewicz. In de zoektocht naar bladmuziek van zijn idool kwam hij terecht bij het Nederlands Muziek Instituut in Den Haag , waar een groot deel van het archief van de componist is ondergebracht. Kalkman zorgde ook voor een website met waardevolle informatie, zie bovenstaande link.

Sergej Bortkiewicz (1877-1952) was vier jaar jonger dan Sergej Rachmaninov, maar minder avontuurlijk in zijn muzikale taalgebruik. Het heeft Bortkiewicz bepaald niet meegezeten in het leven, in een interview met de NRC uit 2002 vertelt Kalkman: 'Sergej Bortkjevitsj leidde in de eerste plaats een tragisch leven. Hij werd geboren in de Oekraïene, studeerde in St. Petersburg en Leipzig en ging werken in Berlijn. In de Eerste Wereldoorlog keerde hij terug naar Rusland. Maar bij het uitbreken van de revolutie vluchtte hij naar Constantinopel en belandde via Wenen in Berlijn, dat hij met de opkomst van Hitler weer verwisselde voor Wenen. Om kort te gaan: Bortkjevitsj had absurd veel pech. De oorlog, de revolutie, de crisis van de jaren dertig die maakte dat muziekuitgevers niet wilden investeren. En tenslotte de vernietiging van zijn wél gedrukte composities bij het bombardement van Leipzig in 1944.
Bortkjevitsj had een sterke binding met Nederland. Hij maakte in 1904 kennis met pianist Hugo van Dalen, die lesgaf aan hetzelfde Berlijnse conservatorium. Er ontstonden een levenslange vriendschap, en een hechte briefwisseling. Bortkjevitsj stuurde al zijn nieuwe composities op naar Van Dalen, die zo de enorme collectie opbouwde die na zijn dood is geschonken aan het Gemeentemuseum.'

Zes jaar later had Kalkman de nodige fondsen bijeengebracht om twee van de drie pianoconcerten van Bortkiewicz/Bortkjevitsj te laten opnemen. Dirigerende duizendpoot David Porcelijn bracht zijn contacten met het orkest in Ostrava mee en in Stefan Doniga vond men een solist met het doorzettinsvermogen en bijbehorend enthousiasme dat een eerste vereiste is in zulke gevallen. Gekozen werd voor de beide laatste concerten. Het Tweede is een opdrachtwerk van de linksarmige pianist Paul Wittgenstein (broer van de filosoof), die zijn rechterarm in de Eerste wereldoorlog kwijtraakte en over voldoende fondsen beschikte om alle belangrijke componisten van zijn tijd opdrachten te verschaffen tot het schrijven van een 'concert voor de linkerhand'. Het beroemdste resultaat werd het concert van Ravel, dat Wittgenstein in een eigen vereenvoudigd en door Ravel gehaat arrangement speelde. Alle opdrachtwerken van Wittgenstein vielen onder embargo - hij was de eigenaar. Het gevolg was dat na zijn overlijden veel van die opdrachten lagen te verstoffen, waaronder het concert van Bortkiewicz. Het Derde concert kreeg de ondertitel per aspera ad astra mee. De bekende strijd van het duister naar het licht. Hier in de slotmaten plastisch ondersteund door de inzet van een (ietwat afwijkend gestemd) orgel en triomfantelijk beierende klokken.

Bortkiewicz wilde in zijn componeren niets te maken hebben met de twintigste eeuw. Nu was hij de enige niet, zijn collega's Rachmaninov en Medtner dachten er net zo over, met schitterende resultaten. Bortkiewicz doet als vakman niet onder voor Rachmaninov, maar deelt met Medtner het onvermogen om symfonisch te denken. Hij heeft het goede idee om in zijn derde concert een markant muzikaal motto te kiezen, waaruit al zijn thema's zijn afgeleid. In de uitwerking van dat idee blijft hij steken in sequensmatige herhalingen die na een tijdje vermoeiend gaan werken. Iets minder kritisch luisteren kan ook tot de conclusie leiden dat we hier te maken heben met een zeer onderhoudende causeur die de aandacht op een slimme manier gevangen weet te houden.

Het klinkend resultaat laat (bijna) niets te wensen over. Porcelijn haalt het onderste uit de kan en het orkest deelt zijn enthousiasme. Stefan Doniga levert een heroïsche prestatie, die wordt benadrukt door de prominente plaats die de vleugel in het klankbeeld inneemt. Een onsje minder was voldoende geweest. Het belangrijkste is dat de krachtsinspanning van Wouter Kalkman niet voor niets is geweest, zodat u en ik van het tweede leven van deze waardevolle uitgave kunnen genieten.  

index