CD-recensie

© Siebe Riedstra, juli 2022

De Bayerische Kammerphilharmonie is een klein strijkorkest dat werd opgericht in 1990, en gevestigd is in Augsburg. Een chef-dirigent heeft het niet, de concerten worden gegeven onder leiding van de concertmeester of een gastdirigent. In 2022 besteedt het ensemble aandacht aan de 125-ste geboortedag van Paul-Ben Haim, en daar is een goede reden voor: Ben-Haim, die toen nog Paul Frankenburger heette, werd in 1924 aangesteld als eerste kapelmeester in Augsburg.

Paul Ben-Haim werd in 1897 geboren als Paul Frankenburger, zoon van de beroemde jurist Heinrich Frankenburger, die een belangrijke positie vervulde binnen de joodse gemeenschap in München, zonder streng gelovig te zijn. In 1915 begon hij zijn studie piano en compositie aan de Münchener Akademie der Tonkunst. Die studie werd onderbroken toen hij in 1916, midden in de Eerste Wereldoorlog, als soldaat werd ingezet aan het Franse en Belgische front. Na de wapenstilstand hervatte hij zijn compositiestudies bij Friedrich Klose, een leerling van Bruckner. Van 1920 tot 1924 werkte hij als repetitor aan de Bayerische Staatsoper te München, en assisteerde hij dirigenten als Bruno Walter en Hans Knappertsbusch. Daarna was hij Kapellmeister in Augsburg, maar zijn contract werd in 1931 om antisemitische redenen niet verlengd. Het lukte hem niet een andere functie te vinden, en hij besloot te emigreren naar het Engelse kroonprotectoraat Palestina. Tijdens een verkennende tocht door dat land, in de zomer van 1933, veranderde hij zijn achternaam in Ben-Haim (zoon van Heinrich). Niet uit zionistische overwegingen, maar doodgewoon omdat het hem op grond van zijn visum door de Britse autoriteiten verboden was om als Paul Frankenburger op te treden.

Toen hij zich eenmaal in Palestina gevestigd had, vond hij werk als begeleider van de Jemenitische volkszangeres Bracha Zefira (1910-90). Zefira was een beroemdheid die een beslissende invloed had op het culturele leven van het ontluikende Israel. Tussen 1939 en 1949 begeleidde Ben-Haim haar aan de piano en leverde hij arrangementen. De kennis die Ben-Haim zo opdeed over de joodse volksmuziek van Jemen, Perzië, Arabië en Noord-Afrika was van grote invloed op zijn eigen ontwikkeling. Dat komt tot uiting in specifiek Midden-Oosters gekleurde modaliteiten, ornamentaties, versieringen en andere semitische patronen en motieven. Een treffend voorbeeld vinden we terug in de schitterende  Songs without Words  uit 1951, oorspronkelijk gecomponeerd als Drie Vocalises voor stem en piano, opgedragen aan Bracha Zefira, en inmiddels uitgegeven in vele arrangementen.

Een van de eerste door volksmuziek gekleurde werken die in zijn nieuwe vaderland ontstonden, was het klarinetkwintet, geschreven in 1941. Het laatste deel arrangeerde hij in 1945 (met een revisie in 1948) voor klarinet, strijkorkest en harp. Het is een variatiewerk waarin het dromerige thema steeds wordt afgewisseld met klezmeriaanse variaties. 

De cd opent en sluit met twee substantiële werken voor strijkorkest, volgens de componist 'het mooiste van alle instrumenten'. In beide partituren resoneren barokke invloeden en structuren mee. Opvallend is het openingsdeel van Music for Strings uit 1955/6, een geheel in unisono (eenstemmig) gehouden melodie, die in het tweede deel wordt gevolgd door een tweestemmige canon. Uit 1947 stamt het vierdelige Concerto for Strings, met twintig minuten het omvangrijkste stuk op deze cd, waarin de invloed van Bartóks Divertimento voor strijkorkest uit 1939 onmiskenbaar aanwezig is. Kennelijk liggen de volksmuziek uit de Balkan en die uit het Midden-Oosten dichter bij elkaar dan wij veronderstellen.

De Bayerische Kammerphilharmonie toont zich op deze cd een topensemble dat zich kan meten met gerenommeerde strijkorkesten. Het staat hier onder leiding van de vaste concertmeester Gabriel Adorján, die dezelfde functie vervult bij de Komische Oper Berlin. De Israelische sopraan Talia Or ontving haar opleiding in München, waar ze ook carrière maakte. Ze is de ideale interpreet voor de Three Songs, die voor haar geen geheimen kennen. Bettina Aust is soloklarinettiste van de Augsburger Philharmoniker en geeft een fraaie en sfeervolle uitvoering van de Pastorale Variée.

De opname werd gemaakt in Studio 1 van de Bayerische Omroep, waar de strijkers van het Münchner Rundfunkorchester een jaar geleden een prachtopname realiseerden van werken voor strijkorkest van Peteris Vasks, hier besproken. Kennelijk een akoestisch ideale ruimte voor deze bezetting. De zeer verhelderende toelichting stamt van Tobias Reichard, verbonden aan het Ben-Haim Research Centre aan de Hochschule für Musik und Theater te München. Toch wekt het verbazing dat dit de eerste cd met werken van Ben-Haim is die geproduceerd werd in zijn geboortestad München.

index