CD-recensie

 

© Siebe Riedstra, december 2020

Bach: Clavier-Übung III BWV 552, 669-689 & 802-805

Zsuzsi Tóth (sopraan), Jan Kullmann (altus), Olivier Berten (tenor), Lionel Meunier (bas), Bart Jacobs (orgel)
Organroxx 12 • 62' + 64' • (2 cd's)
Opname: 31 mei, 1 juni 2018, Sint-Nicolaaskerk, Sint Niklaas; 1 sept. 2018 (gezongen koralen) Onze-Lieve-Vrouwkerk, Bornem (B)

 

Ooit zorgden de confessionele omroepverenigingen voor brood op de plank voor organisten en luistergenot voor orgelliefhebbers. Die traditie heeft het einde van de twintigste eeuw niet gehaald; orgelklanken waren niet langer welkom bij de publieke omroep. Het duurde even, maar in de nieuwe eeuw hebben organisten het internet ontdekt en kunnen orgelliefhebbers hun hart ophalen, en beter dan ooit. Een prachtig initiatief werd genomen door de Belg Nico Declerck. Hij begon in 2016 met de online radiozender Orgelradio.eu ‘uit frustratie omdat er te weinig aandacht was voor de orgelmuziek op de klassieke radiozenders.' Juni 2017 ging het initiatief verder als Organroxx Radio. Inmiddels heeft de radiozender ook een eigen cd-label: Organroxx Music. Een label dat in de korte duur van haar bestaan niet alleen een aantal prikkelende uitgaven het licht heeft doen zien, maar ook is begonnen aan een integrale opname van de orgelwerken van Sebastian Bach. Daarvan zijn inmiddels vijf delen verschenen, alle ingespeeld door Jean-Luc Thellin. Nu presenteert het label een uitgave van het Dritter Theil der Clavierübung, uitgevoerd door Bart Jacobs.

Bart Jacobs (1976) studeerde orgel, klavecimbel, kamermuziek en basso continuo aan het Lemmensinstituut in Leuven. Orgel studeerde hij bij Reitze Smits, die hij naar eigen zeggen als zijn grote voorbeeld beschouwd. In 2012 volgde hij Jozef Sluys op als organist-titularis van de Sint-Michiel- en Sint-Goedele Kathedraal in Brussel. Daarnaast is hij sedert 2013 als organist ook verbonden aan de Onze-Lieve-Vrouw-en- Leodegarius kerk van Bornem. Vorig jaar bracht hij een cd uit met de ‘orgelconcerten' van Sebastian Bach, opgenomen in Bornem, en hier door mij besproken.

De Clavier Übung III is de Parnassus voor iedere organist, en een bron van misverstanden wanneer het om de uitvoeringspraktijk gaat. Dat begint al met het Preludium dat aan de eigenlijke inhoud (koraalfantasieën) voorafgaat en dat helemaal op het eind zijn oplossing vindt in de bijbehorende fuga. Dat suggereert dat de Übung uitgevoerd moet worden zoals hij gedrukt werd. Heel didactisch schreef Bach twee versies van een orgelmis in Lutherse zin: een grote (twee klavieren en pedaal) en een kleine (één manuaal). Ieder van die versies heeft zijn eigen samenhang en verdient die ook, maar organisten kunnen het over de correcte uitvoering in het kader van Clavier-Übung III niet eens worden. Jacobs heeft voor een creatieve oplossing gekozen waarbij de bijbehorende koralen afwisselend eenstemmig en vierstemmig in de zetting van Bach worden gezongen. Hij plaatst de eenstemmige melodie aan het begin, en de geharmoniseerde versie tussen de grote en de kleine versies van de koraalbewerkingen. De vierstemmige gezongen koralen werden met orgelbegeleiding opgenomen in Bornem, waar sinds 2013 een gloednieuw instrument van de Belgische orgelmaker Thomas staat, gebouwd in de stijl van de 18e-eeuwse Saksische orgelmaker Gottfried Silbermann. Verdrietig nieuws is dat de firma Thomas onlangs failliet is verklaard.

Wie nieuwsgierig is naar de verrichtingen van Jacobs wordt op zijn wenken bediend, want op YouTube is een concert geplaatst dat hij op 18 juli 2020 (zonder publiek) verzorgde, met de grote werken uit de Clavierübung, gemakshalve aangeduid als de Grote Orgelmis, op het koororgel van de Sint Niklaas te Gent. Een drieklaviers orgel dat in 1974 door de firma Flentrop werd gebouwd voor het Nederlands Instituut voor Kerkmuziek aan de Plompverlorengracht in Utrecht. Misschien niet het meest opwindende instrument, maar in België beschikt men nu eenmaal niet over een groot reservoir aan orgels uit de barokke traditie. Het is een gefilmd concert, waarbij het beeld in drie segmenten is verdeeld, de linkerhelft is voor een overzicht, de rechterhelft boven voor het manuaal en de onderste helft voor het pedaal. Aardig om te constateren dat Jacobs bij het concert in Gent, dat grofweg een jaar na de cd-opname plaatsvond, wat vrijer met de materie omgaat, wat bij een omvangrijk stuk als Dies sind die Heilgen zehn Gebot, om maar een voorbeeld te noemen, resulteert in een wat ‘fliessender' tempo.

Jacobs speelde de cd in op het orgel van de Sint-Niklaaskerk in Sint-Niklaas, op een steenworp afstand van zijn woonplaats Bornem. Het werd in aanleg (hoofdwerk en kas) in 1997 opgeleverd door de Belgische maker Jean-Pierre Draps, en vervolgens in 2010 voltooid door de firma Flentrop. Net als het orgel in Gent een drieklaviers instrument, maar met 43 registers beduidend groter en een volwassen barokklank. De stemming wordt vermeld als gelijkzwevend volgens Vallotti, maar daarvan bestaan meerdere varianten. Organroxx zorgt voor een avontuurlijke vormgeving, met twee opvouwbare flyers in plaats van een boekje. Dat heeft als voordeel dat dispositie en gebruikte registraties bij elkaar staan afgedrukt. Nog een bijzonderheid is dat Jacobs ervoor koos om de Vier Duetten nu eens niet tot één manuaal te beperken, maar meerdere klavieren te gebruiken (behalve in het derde, dat op de Prestant 4 voet van het Bovenwerk klinkt).

Bart Jacobs staat gezien zijn positie als titularis van de Brusselse Kathedraal aan de top van het Belgische organistengilde, en maakt dat in zijn spel volkomen waar. Technisch staat hij soeverein boven de materie, hij fraseert met een weldadige souplesse, en zijn spel straalt zowel speelplezier als bezonkenheid uit. Op de concertopname uit Gent is bovendien te zien dat hij zelf zijn blaadjes omslaat. Doe dat maar eens na. De kerkruimte werkt voorbeeldig mee en de opnametechniek laat het stemmenweefsel doorzichtig tot zijn recht komen.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links