CD-recensie
© Siebe Riedstra, september 2013
Bach: Chromatische Fantasie en Fuga in d, BWV 903 –Fantasie en Fuga in a, BWV 904 – in c, BWV 906 – in a, BWV 944 – Fantasia duobus subiectis in g, BWV 917 – Fantasie sur un Rondeau in c, BWV 918 – Fantasie in a, BWV 922 – Fantasie in b, BWV deest – Fuga in b, BWV 951a – Fuga in a, BWV 959 – Fantasie in c, BWV 1121 Léon Berben, klavecimbel (Keith Hill, naar Christian Zell, Hamburg 1728) Myrios classics MYR 001 • 61' • Opname: oktober 2009 en januari 2010, |
 |
Unendliche Mühe habe ich mir gegeben, noch ein Stück dieser Art von Bach aufzufinden, aber vergeblich. Diese Fantasie ist einzigartig und hat nie ihresgleichen gehabt.
Dat schreef Bachbiograaf Johann Nicolaus Forkel in 1802 over de Chromatische Fantasie und Fuge in d. Bachs zoon, Carl Philipp Emanuel, schreef in 1762: Eine Fantasie nennet man frey, wenn sie keine abgemessene Tacteintheilung enthält, und in mehrere Tonarten ausweichet, als bey andern Stücken zu geschehen pfleget, welche nach einen Tacteintheilung gesetzet sind, oder aus dem Stegreif erfunden wurden. ‘Aus dem Stegreif’ betekent ‘voor de vuist weg’ – als we ons afvragen hoe de improvisaties van Johann Sebastian geklonken kunnen hebben, dan zitten we goed bij deze selectie die Léon Berben samenstelde uit de Fantasien die de meester ons naliet. Dat de componist hier ongebonden te werk kan gaan is niet genoeg, ook de uitvoerder is genoodzaakt om zijn fantasie de vrije teugel te laten.
In Wolfgang Schmieders thematisches Verzeichnis der Werke Johann Sebastian Bachs staan alle werken geregistreerd onder een nummer met de afkorting B(achs) W(erke) V(erzeichnis). De ‘Werke für Klavier’ beginnen bij BWV 772 met de Inventionen en eindigen met een verzamelrubriek vanaf BWV 903, de Chromatische Fantasie; veel van de Fantasieën in deze rubriek zijn van twijfelachtige herkomst. De zeven Toccata’s (BWV 910-916) die er tussen staan horen wel degelijk in dezelfde categorie thuis, maar ze zijn langer en uitgerust met een ingebouwde fuga. Ze worden alleen veel te weinig gespeeld (Léon Berben heeft ze opgenomen). Berben heeft hier een aantal authentieke Fantasieën uitgekozen, en aangevuld met een hoger nummer, BWV 1121, waarvan het autograaf pas in 1982 werd ontdekt. Het is een zogenaamde tabulatuur, waarbij de muziek door een ingewikkeld systeem van nummertjes en letters is opgetekend. Het is het enige in zijn soort van de hand van J.S.B., maar daarmee is nog niet bewezen dat de muziek ook van de meester stamt: Bach kopiëerde werken die hij de moeite waard vond voor zijn archief.
Forkel beschreef de Chromatische Fantasie als einzigartig maar was over de Fantasie in c, BWV 906, ook uiterst lofwaardig: Sonst ist sie vortrefflich was zijn oordeel. Wel had hij twijfels over de angehängte Fuge omdat die niet voltooid is. In zijn toelichting geeft Berben aan dat hier sprake zou kunnen zijn van een ontbrekend herhalingsteken (dal segno), maar hij laat in het midden welke oplossing hij kiest. Beluistering leert dat hij inderdaad de herhaling maakt. In de linkerbalk van deze website kunt u onder het kopje partituren het handschrift van deze Fantasie bewonderen – gewoon BWV 906 intikken in google.
Léon Berben (1970) is een muzikale duizendpoot die werd geboren in Heerlen, maar al jaren in het dichtbijgelegen Keulen woont, waar hij van 2000 tot de ontbinding in 2006 klavecinist was van ‘Musica Antiqua Köln’. Sindsdien wijdt hij zich aan een solistische carrière als organist en klavecinist, en publiceert hij over oude muziek. Zijn discografie begint indrukwekkende proporties aan te nemen: op zijn website vinden we een fors aantal solistische titels op orgel zowel als klavecimbel. Maar daarnaast zijn er nog talloze hoogkaratige bijdragen als continuospeler – ik denk even aan ‘In Venedig’, de schitterende soloplaat van hoboïst Albrecht Mayer (Berliner Philharmoniker) op het label Decca of de onnavolgbare collectie ‘Die Familie Bach vor Johann Sebastian’ van Musica Antiqua op Archiv.
Berben is net als Ton Koopman een musicus die in de huid van de componist kruipt en vanuit die positie aan de slag gaat – het liefst aus dem Stegreif. Natuurlijk heeft hij over zijn keuzes nagedacht, maar de overrompelende spontaniteit waarmee zijn spel overkomt doet eerder denken aan jazzmusici als Erroll Garner en Oscar Peterson. Een eerste vergelijking leidde mij tot Andreas Staier in overlappend repertoire op Harmonia Mundi plus een historische opname van de Chromatische Fantasie uit de jaren 1930, door Wanda Landowska. Staier speelt net als Berben op een historisch verantwoorde kopie, Landowska speelt op een gietijzeren Pleyel. Maar nu komt het: Landowska speelt als een tijgerin en laat geen gelegenheid onbenut om haar instrument in de etalage te zetten. Ze doet dat met veelkleurige registraties en snelle manuaalwisselingen. Berben doet dat ook, in verhevigde mate, en soms in tempi die door het menselijk oor niet meer waarneembaar zijn. Het begin van de Chromatische Fantasie lijkt zo meer op Ligeti dan op Bach – maar daarin ligt meteen de kern van de aanpak. Nieuwe oren.
Johann Sebastian was in 1720 vijfenveertig jaar oud, gelukkig getrouwd en vader van zeven kinderen. Maria Barbara, zijn inniggeliefde maatje, stierf terwijl hij op reis was. Toen hij terugkwam was ze al begraven. Het is denkbaar dat Bach het immense verdriet om dit verlies van zich afgeschreven heeft in de Chromatische Fantasie. De toonsoort d-mineur stond voor Trauer en de voortdurende schoksgewijze verplaatsing van het tonale epicentrum duidt op wanhoop en verwarring. De idee is geopperd dat deze Fantasie een Tombeau de Maria Barbara zou kunnen zijn – een klinkende grafsteen. Het staat allemaal in de uiterst leesbare toelichting die Berben zelf heeft geschreven, en die op elk van de onderdelen gedetailleerd ingaat. Over de opname niets dan lof, die klinkt alsof het klavecimbel bij u in de huiskamer staat