CD-recensie

Liefdeloze egotripperij nekt Così fan tutte

 

© Paul Korenhof, aprl 2015

 

Mozart: Così fan tutte

Simone Kermes (Fiordiligi), Malena Ernman (Dorabella), Christopher Maltman (Guglielmo), Kenneth Tarver (Ferrando), Anna Kasyan (Despina), Konstantin Wolff (Don Alfonso), Musica Eterna o.l.v. Teodor Currentzis

Sony Classical 88765466162 (3 cd's)

Opname: Perm, 2014 (?)

   

Eigenlijk was ik gewaarschuwd door de opdringende Entführung van de Griekse dirigent Teodor Currentzis bij De Nederlandse Opera met werkelijk een door merg en been snijdende ouverture. Wat was daar namelijk het geval? Het leek Currentzis namelijk een leuk effect om de fluiten een octaaf hoger te laten spelen dan in de partituur stond, maar mij joeg dat het kippevel over de rug. Bovendien: als Mozart zo'n effect had gewild, had hij er zelf wel iets op verzonnen!

De presentatie van deze uit Perm (Oost-Rusland) afkomstige Così fan tutte is luxueus met drie cd's verpakt in een lijvig boekwerk. Een behoorlijk deel daarvan is overigens gereserveerd voor een interview met Currentzis, waarin deze laat merken dat hij absoluut niets heeft begrepen van de 18de-eeuwse theaterconventies. Het eerste wat mij opviel bij het openslaan, was het begin van zijn antwoord op de derde vraag, waar hij verklaart dat deze opera het altijd moeilijk heeft gehad vanwege het 'groteske libretto'! En dan te bedenken dat alle kenners het erover eens zijn dat Da Ponte's tekst misschien wel het beste libretto is dat ooit geschreven werd. In zijn standaardwerk Opera as Drama stelt Joseph Kerman zelfs dat het libretto te goed was, omdat Mozart er met zijn muziek in feite niets meer aan kon toevoegen.

Niet alleen is dat alles Currentzis kennelijk ontgaan, maar hij heeft ook helemaal niet gezien dat zowel Mozart's tijdgenoten als de generaties daarna het libretto integendeel heel serieus namen. Zij stoorden zich niet aan een 'onzinnige verkleedpartij' zoals sommige zogenaamde operadeskundigen van nu, maar aan de in hun ogen immorele implicaties. De verkleedpartij van Ferrando en Guglielmo is nu eenmaal geen realiteit maar 'theaterrealiteit' - en theater is per definitie één grote verkleedpartij waarbij een snor of baard minder niet meer meetellen, zeker niet voor een publiek dat was opgegroeid met de opera seria waarin travestie naar twee kanten doodnormaal was.

Vervolgens begon ik te draaien en de eerste elf maten van de ouverture klonken nog niet zorgwekkend, hooguit wat erg afgemeten in de akkoorden, maar bij maat twaalf vloog ik bijna uit mijn stoel. Niet alleen zet Currentzis na het inleidende andante het presto drie maten te vroeg in, maar zijn presto blijkt een soort molto prestissimo, alsof hij de hele opera op één cd wil krijgen. De instrumenten duikelen over elkaar heen, vaak zonder zelfs maar de kans te krijgen om klank te maken, en tijdens de openingsscène worden niet alleen de drie terzetten maar ook de recitatieven er in hoog tempo erdoor gejaagd.

Waarschijnlijk probeert Currentzis met zijn tempi de 'dramatiek' te creëren, maar dat loopt volledig mis. In muziek spelen stiltes een belangrijke expressieve rol en in een opera berust dramatiek voor een groot deel op de tekst, maar als je de waarde van beide minimaliseert, gaat het onherroepelijk mis. En alsof dat alles nog niet genoeg is zit de fortepianist zowel tijdens de recitatiefbegeleiding als tijdens de muzieknummers hele concertjes te spelen, wat bij deze aanpak een extra bron van onrust oplevert. In de recitatieven horen we trouwens nog een 'gimmick' van Currentzis die hij regelmatig zal herhalen (een goede grap vertelt hij kennelijk graag vele malen), namelijk het door twee personages tegelijk laten zingen van teksten die voor één van de twee bedoeld zijn. Voor karakterverschil heeft deze dirigent niet zoveel oog.

Het tweede tafereel brengt ons een nog grotere ellende: Simone Kermes als een Fiordiligi die niet gewoon 'zingt', maar een beetje tegen haar resonansholte aan staat te croonen met bovendien versieringen die stilistisch volledig uit de toon vallen. Alle zangers komen met een overvloed aan vreemde versieringen (bij het stijlgevoel van Currentzis plaats ik een flink vraagteken), maar Kermes spant de kroon. Naast de charmante en stijlbewuste Dorabella van Malena Ernman (althans: zo stijlbewust als hier mogelijk is) groeit haar gemaniëreerde hoor-mij-nou-eens-gevoelig-zijn Fiordiligi uit tot een irritant dieptepunt in Mozart-zang. Als zij in het theater zo zou zingen, zou zij de vijftiende rij met moeite halen, maar bovendien komen haar versieringen opvallend betekenisloos over. Zij zingt haar 'noten', niet de 'woorden', maar opera is wel drama, toneel, met een expressiviteit die primair berust op de betekenis van de gezongen tekst! Maar ja, met een dirigent die de tekst sowieso al 'grotesk' vindt, verbaas ik mij hierover natuurlijk niet.

Overigens horen we natuurlijk niet alleen maar liefdeloos snelle tempi. Soms schakelt Currentzis naar een lagere versnelling, bijvoorbeeld in 'Soave sia il vento'. Daar is het resultaat echter een langgerekte samenzang waarbij alle verschillen tussen de zangpartijen zoveel mogelijk worden weggepoetst, waardoor dit prachtige terzetje hier veel weg heeft van een langzaam uitdovende nachtkaars, vooral doordat Currentzis iedere accentuering en iedere dynamische nuance vermijdt. Wie ondertussen in slaap is gevallen, wordt echter ruw gewekt door een accompagnato van Don Alfonso waarin alle registers van dynamiek en effectwerk worden opengetrokken - met weer erg veel extra fortepianospel. De bespeler van dat instrument mag zich daarna nog meer uitleven in Despina's 'In uomini, in soldati', waarin we behalve allerlei instrumentale noten die beslist niet in mijn partituur staan, ook een hoeveelheid versieringen horen - door Anna Kasyan overigens prima gerealiseerd - waarover Mozart zich waarschijnlijk achter het oor zou krabben.

Daarna komen de drie fragmenten die de kern van het eerste bedrijf vormen: de aria's van Dorabella en Fiordiligi met daartussen het door Mozart en Da Ponte geniaal opgebouwde sextet 'Alla bella Despinetta'. De aria van Dorabella lijkt hier echter volledig 'out of character'. Dorabella is de meest speelse en meest luchthartige van de twee zusters en een aria vol felle dramatiek zoals we hier horen, strookt daarmee in het geheel niet. Het sextet wordt vervolgens een tour de force waaraan iedere nuance en vooral iedere ironie ontbreekt, maar een absoluut dieptepunt is Fiordiligi's 'Come scoglio', waarin Currentzis zijn tempo bereikt door niet alleen flink te jagen, maar ook door alle noten zodanig in te korten, dat bijvoorbeeld de strijkers geen enkele kans krijgen om enige kleur aan hun spel te geven. Ter vergelijking: Böhm had in zijn laatste opname voor deze aria 5'31" nodig en Karajan met Schwarzkopf zelfs 5'44", maar ook een moderne Mozart-dirigent als Jacobs komt nog op 4'39". Currentzis breekt echter alles records met 3'53". Winst voor iedereen die een hekel heeft aan (deze) opera en er snel dooreen wil zijn, maar een aanslag op wat velen Mozart's beste opera vinden!

Hoe het verder verloopt, zal ik u grotendeels besparen, al moet ik zeggen dat er ook zeker wel momenten zijn die overtuigen. Zo krijgt de tenor Kenneth Tarver de kans om Ferrando's 'Un aura amorosa' neer te zetten, al zou ik hem daarbij wel een dirigent toewensen die hem de kunst van het fraseren bijbrengt, maar ja, fraseren gebeurt op basis van de tekst en we weten inmiddels dat daar niet Currentzis' sterkste punt ligt.

Het slot van het eerste bedrijf en het begin van het tweede verlopen verder zoals we kunnen verwachten, maar daarna gaat het inhoudelijk goed mis. Dat wordt al duidelijk bij 'Il core vi dono', het duet van Dorabella en Guglielmo, waarvoor Currentzis gelukkig niet de hoogste versnelling kiest. Het grote probleem is echter dat er verder ook niets gebeurt. Gugliemo en Dorabella staan maar wat te kroelen, maar van knipoogjes is geen sprake en Guglielmo's herhaalde 'T'intendo, furbetta' klinkt beide malen exact hetzelfde: expressieloos en zonder een spoor van humor.
Ook Fiordiligi's 'Per pietà' en haar duet met Ferrando 'Fra gli amplessi' blijven vreemd nietszeggend, geen luchtige toets en geen tragische ondertonen, maar in de korte scène daarna, de laatste scène van Ferrando en Guglielmo met Don Alfonso, blijkt er dan opeens sprake van zwaar aangezette dramatiek. Waar de eerste akte tot op zekere hoogte nog door de vaart bijeen wordt gehouden, valt het tweede bedrijf uiteen in losse fragmenten zonder duidelijke samenhang.

Over de vocale prestaties verder geen kwaad woord. Iedereen doet zijn best en afgezien van Simone Kermes zou ik al deze solisten graag hun rollen nog eens onder een ervaren Mozart-dirigent horen vertolken. Vooral de bariton Christopher Maltman weet daarbij te boeien met een zeer solide Guglielmo, soms helaas echter ook zo solide dat hij de indruk wekt van een Verdi-bariton die in de verkeerde opera verdwaald is.
Over het spel van Musica Eterna, het door Currentzis opgerichte orkest dat onder zijn leiding het vaste ensemble is van het P.I. Tsjaikovski Theater in Perm, valt in zoverre weinig te zeggen dat het hoge tempo de musici weinig kans geeft zich te ontplooien. Waar zij solistisch van zich laten horen, is de afwerking echter niet altijd vlekkeloos, en bijna onvermijdelijk geldt dat vooral de hoorns in 'Per pietà'. De fortepianist Maxim Emelyanychev ontplooit zich daarbij als de instrumentale ster van deze uitvoering opname en in de tweede finale overtreft hij met zijn bijdragen nog eens alles wat we voordien aan overbodige improvisaties gehoord hebben.

Nog afgezien van het feit dat zo'n uitvoering op het toneel onmogelijk is, omdat de solisten al vóór de pauze op apegapen zouden liggen, wordt het tijd dat Teodor Currentzis één ding goed gaat beseffen: het belangrijkste element in muziek is stilte. Stilte moet niet alleen rust brengen, maar ook de muziek glans verlenen Dat besef ontbreekt volledig in deze uitvoering die een kleine drie uur lang nietsontziend doordendert en de luisteraar doodvermoeid achterlaat. In het theater zouden musici en zangers deze aanpak niet uithouden, maar de toeschouwers waarschijnlijk ook niet.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links