CD-recensie

© Paul Korenhof, december 2023

De problemen van jonge operacomponisten zin welbekend. Zij mogen nog zo getalenteerd zijn en hun partituren nog zo veelbelovend, maar als de première nadert, weet iedereen het beter. De theaterdirectie wil coupures om praktische of financiële redenen (alleen zal hij dat laatste er niet bij zeggen), de dirigent wil coupures om muzikale redenen of omdat hij bang is dat sommige 'nieuwe ideeën' niet werken, en zangers willen coupures en transposities omdat zij de muziek onzingbaar vinden. En de onervaren jonge componist zit in de tang, waardoor hij uiteindelijk op veel, zo niet alle punten toegeeft, omdat zijn opera anders misschien niet wordt opgevoerd.

Zoiets gebeurde dus ook toen Cavalleria rusticana, waarmee Mascagni in 1888 een wedstrijd voor eenakters had gewonnen, in het Teatro Costanzi in Rome zou worden uitgevoerd. Het gevolg was dat bij de première op 17 mei 1890 in letterlijk alle nummers behalve het voorspel en het intermezzo coupures waren aangebracht. Daarbij waren zelfs een paar flinke coupures die de muzikale structuur volledig veranderden, met bovendien diverse transposities die van Mascagni's zorgvuldig opgebouwde systeem van toonsoorten weinig over lieten.

Het werk werd echter in die vorm een wereldsucces, waardoor de componist er kennelijk nooit toe kon besluiten zijn originele partituur weer eens onder de aandacht te brengen. En dat terwijl hij wist dat de meest ingrijpende coupures alleen maar waren aangebracht omdat het toenmalige Romeinse operakoor op een bedroevend laag peil stond!

Naast een aantal minder ingrijpende coupures waren de voornaamste wijzigingen waartoe Mascagni zich genoodzaakt zag:
- het driedelige 'voermanslied' van Alfio, dat door de opbouw van de tekst Mascagni niet alleen aansprak maar ook muzikaal uitdaagde, was teruggebracht tot twee delen, een opening en een tweede deel in 2/4, ondanks het feit dat in het tweede deel de metrische regelmaat bewust al enigszins doorbroken is ter voorbereiding op het - nu dus geschrapte - derde deel in 3/4;
- een complexere structuur van het 'paaskoor' met daarin een prominente en meer 'losstaande' solo voor Santuzza was teruggebracht tot een 'meedeinkoor' dat moeiteloos door ieder amateurgezelschap kon worden uitgevoerd, en waarin Santuzza alleen nog maar een 'prima inter pares' was;
- iets dergelijks was ook gebeurd met Turiddu's drinklied waarin niet alleen het 'dorpsfeest' maar ook het aandeel van Santuzza was gereduceerd.

Andere problemen waren het gevolg van de wens van de tenor Roberto Stagno en de sopraan Gemma Bellincioni om de ligging van hun partijen te vergemakkelijken. Dat leidde tot ingrijpende transposities in de rol van Turiddu tijdens diens duet met Santuzza, waardoor weinig overbleef van een strak geordend bouwwerk van A/a en F/f-toonsoorten dat alleen werd doorbroken door Alfio's voermanslied en de brindisi, twee extraverte nummers die buiten het feitelijke drama staan. De hierbij gebruikte toonsoorten, resp. E en G, werden in de premièreversie opeens ook gebruikt voor 'Voi lo sapete' en het paaskoor, waarmee Mascagni's oorspronkelijke en heel bewust opgebouwde schema rigoureus doorbroken werd.

Bij het centrale duet van Turiddu en Santuzza hield Mascagni echter nadrukkelijk vast aan de oorspronkelijke ligging van de rol van Santuzza, terwijl hij wel instemde met transposities voor de tenor. Welke problemen dat opleverde, blijkt uit een brief aan zijn vrouw waarin hij schreef: "Aangezien Stagno twee delen omlaag heeft gebracht, heb ik bloed moeten zweten om die transposities in het geheel te integreren en daarna weer naar de juiste toonsoort terug te keren zonder dat de toehoorders het in de gaten kregen. Maar het is mij gelukt."

In het kort komt het erop neer dat Mascagni coupures heeft moeten aanbrengen in alle nummers waarbij solisten betrokken waren met uitzondering van de 'Siciliana'. En dat alles is samen te vatten in één zin: de interessantste en vernieuwendste momenten in de originele versie werden min of meer gereduceerd tot makkelijke meezingers in de versie die nu al 130 jaar tot het populair(st)e operarepertoire behoort.

De uitvoering die door Prospero op cd werd gezet, is gebaseerd op uitvoeringen die Thomas Hengelbrock in november 2022 verzorgde in Baden-Baden. Of beide uitvoeringen echt identiek zijn, is niet duidelijk en evenmin in hoeverre de originele partituur gevolgd werd; het cd-boekje vermeldt slechts dat 'de meeste' coupures geopend en 'de meeste' transposities teruggedraaid zijn. Ik kan mij echter voorstellen dat sommige later aangebrachte wijzigingen inderdaad verbeteringen zijn en daarom gehandhaafd werden, en ook dat pas tijdens de repetities of zelfs na de eerste uitvoering(en) in Baden-Baden alsnog werd besloten de originele partituur op bepaald punten niet te volgen.

Een feit is wel dat de versie die Hengelbrock hier presenteert muziekdramatisch sterker en een stuk interessanter is dan de versie die we zo goed kennen. Zeker de originele versies van het voermanslied, het paaskoor en de brindisiverdienen niet alleen om vaker uitgevoerd te worden, maar volgens mij zouden zij zelfs in de standaardversie moeten worden opgenomen. Het verbaast mij ook hogelijk dat Mascagni zelf nooit meer een serieuze poging in die richting heeft ondernomen!

Ook de uitvoering verdient echter onze aandacht. Hengelbrock dirigeert met gevoel voor italianità en idiomatische rubati, terwijl hij bovendien zijn enthousiasme merkbaar op zijn Balthasar Neuman-ensemble overbrengt. Hooguit kan ik opmerken dat het koor weliswaar heel fraai zingt, schitterend van klank en afwerking, maar dat het misschien iets te braaf klinkt. Bij een echt Italiaans ensemble lijkt het of alle koorleden zich solisten voelen, maar hier zorgt de grote discipline juist voor een prachtig homogene klank, soms ook bijna fluwelig, die niet altijd past bij een ietwat ruige Siciliaanse dorpsbevolking.

De Boliviaans-Albaans-Duitse sopraan Carolina López Moreno lijkt een belofte voor de toekomst. De bewering dat voor deze versie met originele toonsoorten bewust voor een sopraan werd gekozen terwijl Santuzza bijna altijd door een mezzosopraan (= een altmezzo) wordt gezongen, is ietwat vreemd. De verhouding zal fiftyfifty zijn en bovendien blijkt uit dezelfde inleiding dat Mascagni de rol van Santuzza juist veel minder heeft 'herschreven' dan die van Turiddu. Hoe het ook zij: we horen hier een lyrisch en licht getimbreerde Santuzza vol karakter die ook meisjesachtiger klinkt, en daardoor beter contrasteert met de oudere Mamma Lucia en de verleidster Lola.

Tegenover haar staat de Italiaanse tenor Giorgio Berrugi, in karakter duidelijk een echte lirico-spinto en in timbre meer lyrisch dan 'heldisch'. Hij lijkt een echte Puccini-tenor en is daarmee een uitstekende Turiddu, ook al is hij in stemklank en frasering soms aan de vlakke kant. De Sloveense bariton Domen Krizaj overtuigt als een jeugdige maar joviale Alfio die hier nu eens echt klinkt als de echtgenoot en minnaar van Lola, en niet als haar vader, terwijl Lola zelf bij de Française Eva Zaïcik in prima handen is. De Mamma Lucia van Elisabetta Fiorillo heeft weliswaar karakter maar klinkt mij net iets te ouwelijk voor een vrouw die nog altijd een dorpsherberg runt.

De presentatie in een klein, met sfeer geïllustreerd boekwerkje is bijzonder aantrekkelijk, maar merkwaardig is wel dat zelfs op de achterzijde van het boekwerkje de nu uitgebreide versie van de brindisi als pr-element wordt gebruikt en niet de belangrijkere originele versie van Alfio's 'Il cavallo scalpita'. Ook de opname is uitstekend verzorgd, hoewel het lijkt of Alfio zich tijdens zijn lied vergist en een tekst herhaalt zonder dat de producer dat liet herstellen. Jammer is bovendien dat de pauzes af en toe iets te lang zijn om de dramatische spanning goed vast te houden.

index