CD-recensie
Callas op lp - méér dan nostalgie
© Paul Korenhof, januari 2016
Bizet: Carmen Maria Callas (Carmen), Nicolai Gedda (Don José), Andréa Guiot (Micaëla), Robert Massard (Escamillo), Nadine Sautereau (Frasquita), Jane Berbié (Mercédès), Jean-Pierre Vauquelin (Le Dancaïre), Jacques Pruvost/Maurice Maievski (Le Remendado), Claude Calès (Moralès), Jacques Mars (Zuniga) Choeurs René Duclos, Choeurs d'enfants Jean Pesneaud, Orchestre du Théâtre National de l'Opéra Warner 0825646242948 (3 lp's) Opname: Parijs, juli 1964 |
 |
Natuurlijk is de lp nooit helemaal weg geweest, maar lange tijd werd hij toch geassocieerd met muziekliefhebbers die vooral om nostalgische redenen aan het verleden hingen. Ja, en natuurlijk was er het argument dat het glanzende vinyl in zijn dikwijls fraaie hoes esthetisch toch een stapje vóór had op de steriele cd in zijn ordinaire plastic doosje. Daarnaast koesterden vooral operaliefhebbers de fraaie tekstboeken uit de lp-dozen, die in alle opzichten te prefereren waren boven de minimale, soms miezerige cd-boekjes met hun minuscule lettertjes op vodderig dun papier.
Luidsprekers
Ondertussen waren er ook mensen die nog altijd een goede draaitafel met een uitstekend element hadden aangesloten op een ouderwetse versterker, en die wisten dat je als muziekliefhebber op veel dingen mocht bezuinigen, maar nóóit op luidsprekers. Wie zo zijn met zorg gekoesterde lp's afspeelde, werd steeds weer getroffen door een warmte en een rust in het klankbeeld, waar alle extra frequenties en de algemeen bejubelde 'helderheid' van de cd niet tegenop konden. Bij die lp-fans trof je dan ook nog de echte fanatiekelingen die - niet zonder reden - volhielden dat een goede analoge opname uit de jaren zestig, uit de koker van de grote producers uit die tijd, te prefereren was boven lp's met digitale opnamen uit de laatste jaren van dat medium.
Schuifregelaars
Tot de laatste groep behoort schrijver dezes, al treft de blaam minder
de digitale techniek dan de manier waarop modernere opnamen tot stand
kwamen. Een goede opname ontstaat niet zozeer dankzij een enorme mengtafel
die met armdikke kabelbundels aan tientallen microfoons verbonden is,
maar vooral door het samenspel tussen producer en musici. Ooit was ik
bij een opname van een symfonie van Brahms door een Japans orkest onder
leiding van Seiji Ozawa. Bij het afluisteren bleek op een bepaald moment
de balans niet naar ieders wens en er werd besloten tot een correctie.
De technicus strekte zijn handen al vol overgave uit naar de schuifregelaars
toen Ozawa hem tegenhield met de woorden 'No, no, no, please, let me do
it!' Hij ging de zaal in en regelde het daar - met alleen zijn handen
en zijn ogen. Hij legde het orkest zelfs niet uit waarom er een nieuwe
take nodig was.
Audiofiel vinyl
Een nieuwe fase werd die van het 'audiofiele vinyl', voor mij begonnen
met label Testament dat een serie HMV-opnamen uit de jaren vijftig en
zestig op de markt bracht in nieuwe lp-persingen op basis van de oorspronkelijke
masters met herdrukken van de oorspronkelijke hoezen. Vooral de legendarische
Tosca van Callas en De Sabata uit 1953 werd een openbaring: zo
gedetailleerd en zo fraai van klank had ik die befaamde uitvoering nooit
eerder gehoord, niet op de oorspronkelijke lp's en al helemaal niet op
de 'digitaal opgepoetste' cd's in de EMI-reeks met de 'blauwe doosjes'
180-grams pannekoeken
De volgende generatie 'audiofiele lp's' waren platen van 180 gram, ouderwetse
pannekoeken dus (zonder -n-, want zo'n koek komt echt maar uit één
pan), waarvoor op basis van de 'moedertapes' geheel nieuwe masters waren
vervaardigd. Die platen zijn niet goedkoop (20 tot 25 euro per lp), maar
ik haalde luisterervaringen in huis die zowel die van de oorspronkelijke
lp's als die van de 'opgepoetste' dvd-s overtroffen. Het Carnegie Hall-concert
van Harry Belafonte (RCA Living Stereo, 1959) klinkt alsof ik in New York
op de toneelrand zit en de akoestiek van het Festspielhaus heb ik thuis
nooit mooier ervaren dan in deze versie van de Parsifal onder Knappertsbusch
die Philips in 1962 in Bayreuth opnam. Het is alsof je niet alleen de
kleinste nuances in zang en orkestspel hoort, maar alsof je zelfs de regie
meebeleeft. (Wat die Parsifal betreft: het dient gezegd dat de
'96kHz-24 bits remastering' in de serie The Originals eveneens
een grote verbetering is ten opzichte van de originele cd's.)
Callas' Carmen
In zijn eerbetoon aan Maria Callas bracht Warner vorig jaar voor een relatief schappelijke prijs op 180-grams vinyl haar Carmen uit 1964 op de markt. Ook voor deze uitgave waren masters gemaakt op basis van de oorspronkelijke moederbanden en wederom kan ik maar één ding concluderen: in klank en in sfeer overtreft deze uitgave alle eerdere, mits natuurlijk afgespeeld met een goede installatie en die hoeft echt geen halve ton te kosten. Zelf draai ik met volle tevredenheid met een Thorens TD 535 en een Stanton 881S, aangesloten op een Luxman C/M-03 (B) met luidsprekers van Technics (SB-06). Daar moet ik eerlijkheidshalve wel bij vermelden dat de Technics-set zeer grondig is 'herbouwd' door Jaap de Jong, de beste opnametechnicus in ons taalgebied en ver daarbuiten, die meteen de andere onderdelen van mijn installatie onderhanden nam om te zorgen dat zij die speakers waard waren.
Een installatie is er echter om naar muziek te luisteren, niet omgekeerd, en gelukkig gaat het hier niet alleen om de klank, maar ook om een unieke uitvoering. Carmen is Callas' enige opname van een Franse opera met een rol die zij nooit op het toneel gezongen heeft. Dat dit laatste geen probleem behoeft te zijn, weten wij ook van een enkele Italiaanse opname, maar hier is het opmerkelijk omdat het toch om een rol gaat die van een muzikaal en dramatisch ander van karakter dan wij van de Griekse sopraan gewend zijn. Bovendien miste Callas hier de begeleidende hand van een dirigent als Tullio Serafin, want met alle respect voor Georges Prêtre, een autoriteit was hij toen nog lang niet. Wel had hij een uitstekend stijlgevoel, maar Callas zal het bij de uitwerking van haar interpretatie toch vooral moeten hebben gesteund op haar coaches en haar eigen gevoel voor stijl en drama. Dat laatste was niet gering en het blijft toch het fascinerendste aspect aan haar hele carrière, dat waardoor in haar vertolkingen, zelfs op vocaal minder geslaagde momenten, details gevonden kunnen worden waarmee zij een geheel eigen licht op een moment of een karakter kan werpen.
Bij Carmen (en Tosca ) komt daar nog bij dat Callas in interviews overduidelijk heeft laten blijken dat zij met de titelrol weinig affiniteit voelde. Het maakt haar prestaties alleen maar opmerkelijker, want ook hier wordt haar vertolking getekend door een geraffineerde, consequent volgehouden opbouw waarin vooral de combinatie van speelsheid en hartstocht blijft fascineren. (Wie daar dieper op wil ingaan, verwijs ik naar The Callas Legacy van John Ardoin.) Het blijft echter een opname uit de laatste fase van haar carrière en hoewel zij haar stem hier beter onder controle heeft dan bijvoorbeeld in de Norma die zij een jaar later in Parijs zou zingen, blijf ik moeite houden met vooral enkele donkere borsttonen. Zuiver vocaal prefereer ik Risë Stevens (mijn 'nummer één'), Régine Crespin, Tatiana Troyanos en Teresa Berganza, maar uiteindelijk weet Callas wel meer uit de rol te halen dan ieder van deze zangeressen.
Puur Frans
Een ander pluspunt is het puur Franse karakter van het ensemble waaraan de medewerking van Callas en Nicolai Gedda geen afbreuk doet. De Zweedse tenor is weleens verweten dat hij 'te braaf' klinkt maar laten we eerlijk zijn: Don José is braaf, zo braaf zelfs dat Carmen er al in hun eerste scène en er uiteindelijk ook niet meer tegen kan. Daarbij is Gedda stilistisch zonder meer ideaal. Goed, in het derde en vierde bedrijf zou een 'echt Franse demi-caractère' als Georges Thill, Paul Finel of Albert Lance in klank de karakterontwikkeling wellicht beter hoorbaar hebben gemaakt, maar aan de andere kant hoor ik toch liever Gedda dan een 'heldentenor'. Ik heb ook nooit iets begrepen van de voorkeur voor zangers als Mario Del Monaco of Franco Corelli die als brulboeien en zonder enig stijlgevoel en zonder gevoel voor nuances door de partij heen denderden. Zelfs de door mij hoog geschatte Jon Vickers heeft mij in deze rol nooit helemaal overtuigd.
De rest van de uitvoering is prachtig idiomatisch. Natuurlijk, Mirella Freni groeide in dezelfde jaren uit tot een onovertroffen Micaëla en Escamillo bleef een onopgelost probleem tot kort daarna José van Dam intrenationaal doorbrak, maar Andréa Guiot en Robert Massard waren de beste alternatieven die het Parijse operaleven in dit tijd op de been kon brengen. In de kleinere rollen vinden we diverse bekende namen uit die jaren, onder wie de mezzosopraan Jane Berbié en de bas Xavier Depraz, een echte 'basse-chantante' en een van de grote steunpilaren onder het ensemble van zowel de Opéra als de Opéra Comique.
Presentatie
De persing is om door een ringetje te halen: spetter-, knetter- en ruisvrije platen, waarbij bovendien gedacht is aan een langere inloopgroef dan vroeger gebruikelijk was. Een schoonheidsfoutje is de veel te lange pauze na het kwintet (vóór het recitatief 'Mais qui donc attends-tu?'); in de wereld van de geluidsdragers wordt tegenwoordig merkbaar bezuinigd op de deskundige controle van het eindproduct.
Een probleem heb ik wel met de indeling. Het derde bedrijf werd over drie kanten verspreid met de overgang van kant 5 naar kant 6 halverwege een zin van Don José ('Malheureuse! - Que viens-tu faire ici?'). De laatste drie bedrijven duren samen 95 minuten en uit ervaring weten we dat die op een betere manier over vier plaatkanten verdeeld kunnen worden.
Afgezien van zwaardere platen, een steviger doos en het Warner-logo in plaats van Nipper, het bekende HMV-hondje, is de presentatie gelijk aan de originele standaard-editie (er was ook een luxueuze uitgave), inclusief de overdruk van het oorspronkelijke tekstboek. Wel hebben de labels een ander uiterlijk en bovendien heeft niemand eraan gedacht die er zodanig op te plakken dat de bovenzijde aan beide kanten 'boven' zit. Ook dat deed HMV/EMI beter!