CD-recensie

 

© Maarten Brandt, december 2020

Reich: Music for 18 Musicians

Ensemble LINKS o.l.v. Rémi Durupt
Kairos 0015043KAI • 55' •
Opname: maart 2020,Théâtre Le Mallon, Strasbourg

www.kairos-music.com

   

Steve Reich (1936) wordt algemeen beschouwd, en dat niet zonder reden, als de oervader van de zogenaamde 'minimal music', net zoals dat met de meest bekende schutspatronen van Darmstadt, Pierre Boulez en Karlheinz Stockhausen het geval is waar het de seriële muziek betreft. Als Reich en Boulez iets met elkaar gemeen hebben is het wel dat ze hun 'systeem' slechts zeer kort in de meest strikte zin van het woord hebben toegepast en de teugels al spoedig lieten vieren door de in aanleg strenge uitgangspunten steeds vrijer te hanteren. Boulez deed dat in zijn inmiddels klassiek geworden 'Le marteau sans maître' (1955), Reich in diens 'Music for 18 Musicians' (1976). Het spreekt vanzelf dat hier verder elke vergelijking stopt, behalve dat beide werken een kantelmoment in de rijke historie van de 20ste eeuw belichamen. Waaraan zij toegevoegd dat Reichs filosofie van het minimalisme dan wel de repetitieve muziek deels ook kan worden gezien als een reactie op de reeksenfilosofie van het serialisme. Met andere woorden, het dissociatieve karakter van laatstgenoemde stroming valt niet los te zien van de hang naar het tegenovergestelde: een associatieve muziek.

Invloed
Is er in het eerste geval sprake van een ad nausiam manifeste onvoorspelbaarheid, in het tweede ligt de nadruk juist op het voorspelbare, mede omdat het uitgangsmateriaal binnen het kader van de 'minimal music' heel overzichtelijk en voor de luisteraar dus aanzienlijk behapbaarder dan de ultieme atonale chromatiek die het serialisme in zo hoge mate kenmerkt. Net zoals de klinkende nalatenschap van Boulez van substantiële invloed is geweest op grotere en mindere goden, is dit tevens zo met de composities van Reich. Componisten van uiteenlopende signatuur en kwaliteit hebben zich door hem laten inspireren, om het even of ze naar de namen van Glass, Ligeti, Einaudi, Adams, Beving, Franssens, Nyman, (Louis) Andriessen (wiens sterk door het minimalisme beïnvloede meesterwerk 'De Staat' - hét kantelmoment van de naoorlogse muziek in Nederland - in hetzelfde jaar werd voltooid als Reichs 'Music for 18 Musicians'!) of Fiumara luisteren. En deze lijst is bij lange na niet compleet.

Schijn bedriegt
Trouwens, wat heet voorspelbaarheid? Zeker, voor de konterfeitsels van Einaudi en Beving gaat dat inderdaad nadrukkelijk op, maar van Reich kan dat met de beste wil van de wereld niet worden beweerd, ook al lijkt dat soms op het eerste gehoor wel zo. Maar de schijn bedriegt en luisteren naar Reich is - en of men nu van zijn muziek houdt of niet is weer een totaal ander verhaal; over smaak valt niet en dus altijd te twisten - bepaald niet hetzelfde als je door het getingel-tangel van Einaudi en Beving in slaap te laten sussen. Over de lange afstand sorteert de klanktaal van Reich namelijk wel degelijk grote verrassingen die met terugwerkende kracht toch niet voor de toehoorder (en zeker niet voor de volle 100 procent) te voorzien zijn, ook al moet men zich daarvoor wel inspannen en door de cosmetica van Reichs componeren - en hij is een echte en grote componist, daarover bestaat niet de geringste twijfel - die op het eerste gehoor heel behaaglijk kan klinken, heenluisteren. Met andere woorden, hoe vreemd het op het eerste gezicht ook moge lijken, net als bij de muziek van Anton Webern vergt het zich openstellen voor die van Reich tevens ondubbelzinnig de bereidheid van het zich 'hineinhören'.

Spanningsboog
Het geval wil dat Reich het principe van de repetitieve muziek spelenderwijs ontdekte toen hij via twee bandrecorders hetzelfde stuk afdraaide en de zaak gaandeweg uit de pas ging lopen door het optreden van kleine maar niettemin duidelijke verschillen die zich tussen de opnames in kwestie manifesteerden. Dit gebeuren lag aan de bakermat van zijn prilste composities (waaronder 'pianophase' uit 1967). Desondanks bevrijdde hij zich al snel uit het keurslijf van het puur minimale door steeds meer afwisseling in de patronen van zijn componeren toe te laten. Een van de meest belangrijke vruchten daarvan is 'Music for 18 Musicians', een monumentaal werk met een bezetting van onder meer piano's, marimba's en drie sopranen, dat uit 11 secties is opgebouwd die zonder onderbreking in elkaar overgaan en die worden voorafgegaan en afgesloten door een 'Pulse'. Net zoals Andriessens 'De Staat' gaat er ook bij Reich iets bezwerends van het geheel uit, zij het dat het idioom aanzienlijk minder ruig is dan dat van zijn Nederlandse confrater. Dit neemt niet weg dat het totaal zich in beide gevallen als één gigantische en soms hypnotiserende spanningsboog laat ondergaan. En over dat 'hypnotiserende' gesproken, die eigenschap kenmerkte ook veel van de popmuziek uit die tijd. Het is daarom geen wonder dat 'Music for 18 Musicians' al snel een cultstatus zonder gelijke kreeg - van de eerste in 1976 op lp uitgebrachte opname onder Reich zelf gingen maar liefst 200.000 exemplaren als warme broodjes over de toonbank! -, net zoals dat indertijd tevens met 'De Staat' van Andriessen het geval was.

Immense belevenis
Hoe men het ook wendt of keert, Reichs 'Music' kan worden gezien als een uiterst ingenieus in elkaar gezet mozaïek van ritmische pulsen en dito verschuivingen. Een geheel waarin telkens weer andere instrumentale en vocale elementen worden uitgelicht en als het ware om het voorste gelid strijden. Het optreden van één stroom van kolkende en fluctuerende bewegingen binnen een in aanleg statisch kader maakt het ondergaan van deze compositie voor vriend en vijand van de eigentijdse muziek telkens opnieuw tot een immense belevenis. Het basismateriaal van het stuk behelst elf complexe akkoorden die tijdens de eerste 'pulse' de revue passeren en tijdens de laatste terugkeren. Daartussen in - dus die elf secties - zijn elementen van dit materiaal over grote afstanden uitgecomponeerd en worden daarboven allerhande motiefjes geëxposeerd of, preciezer uitgedrukt, elk akkoord wordt vier à vijf minuten aangehouden, gedurende welke tijdspanne de toevoeging van die extra figuren plaatsvindt. Het grote onderwerp - althans zo komt het op mij over - van 'Music for 18 Musicians' is de intrigerende relatie tussen puls en tempo, waarbij het tempo ondergeschikt is aan de puls. En dit fenomeen op zijn beurt is van verregaande invloed op de tijdsbeleving, een ervaring die losstaat van het feit hoe de lengte van onverschillig welke vertolking uitpakt.

Reich en Bruckner
Daarom is het zo fascinerend deze nieuwe opname van Reichs meest bekende partituur te vergelijken met bijvoorbeeld zijn eigen registratie uit 1996 (Nonesuch) die ca. 12 minuten langer duurt dan deze nieuwe vastlegging op KAIROS. En nu het merkwaardige, geen van de beide uitvoeringen komt sneller of langzamer, althans in subjectieve termen gesproken, op de toehoorder over. En hier dringt zich vreemd genoeg niet alleen de vergelijking met de popomuziek op, maar - het kan verkeren! - ook met een componist die lichtjaren ver van Reich is verwijderd: de grote Oostenrijkse symfonicus Anton Bruckner. Want om het even welk tempo een dirigent ook in diens muziek voorstaat, wanneer puls en tempo in het juiste evenwicht met elkaar verkeren komt alles volstrekt natuurlijk over en verbleekt het belang van snel of langzaam gelijk sneeuw voor de zon. Vandaar dat de snelle uitvoeringen onder Van Beinum nooit gejaagd overkomen en de extreem brede onder Celibidache als men daar eenmaal aan is gewend niet traag of slepend. De relatie tussen het horizontale en verticale, de overgangen, de faseverschuivingen binnen de pulsen, daar gaat het ook bij Bruckner in hoge mate om: "les extrêmes se touchent." Ondertussen is de keus tussen Reichs versie en deze nieuwe door het Ensemble LINKS en zijn artistiek leider Rémi Durupt vereeuwigde vertolking geen gemakkelijke. Beide zijn fascinerend en bovendien qua opnametechniek ronduit fenomenaal, terwijl de musici van LINKS met niet minder concentratie en tegelijkertijd spontaniteit van leer trekken dan destijds de muzikanten die de componist tot zijn beschikking had. Het staat voor mij dan ook boven iedere twijfel verheven dat ook deze nieuwe opname van een intimiderend hoge kwaliteit is en maakt dat men onafgebroken op de punt van zijn of haar stoel genageld zit te luisteren. De documentatie van deze cd is al even geweldig. Opnieuw een voltreffer dus, deze Kairos-uitgave!


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links