CD-recensie
© Kees de Leeuw, april 2012
 |
Zelenka: Litaniae de Venerabili Sacramento ZWV 147 – Regina caeli laetare ZWV 134 – Salve Regina, mater misericordiae ZWV 135 – Officium Defunctorum ZWV 47 (Lectiones 1-3, Invitatorium)
Carolyn Sampson (sopraan), Rebecca Outram (sopraan), Robin Blaze (countertenor), James Gilchrist (tenor), Michael George (bas), Peter Harvey (bas), The Choir of the King’s Consort,
The King’s Consort o.l.v. Robert King
Hyperion Helios CDH 55424 • 74' •
Het label Hyperion bestaat al meer dan 30 jaar en heeft een indrukwekkende catalogus opgebouwd. Goedkope heruitgaven verschijnen in de serie Helios. In deze reeks is nu een aan de Boheemse componist Jan Dismas Zelenka (1679-1745) gewijde cd verschenen. De muziek wordt uitgevoerd door solisten en het koor en het orkest van The King’s Consort. Deze formatie onder leiding van Robert King droeg bij tot het succes van Hyperion. Er verschenen tientallen cd’s met onder meer oratoria van Händel, complete odes van Purcell en gewijde muziek van Monteverdi en Vivaldi. In een korte serie werd aandacht geschonken aan tijdgenoten van Bach, onder wie Zelenka.
Zelenka werd in de buurt van Praag geboren. Er is niet heel veel over zijn leven bekend. Waarschijnlijk kreeg hij zijn eerste muzieklessen van zijn vader die organist en cantor was. Zijn opleiding volgde Zelenka vermoedelijk bij de Jezuïeten. In 1710 werd hij aangenomen bij de Hofkapel van Dresden, als contrabassist. Hij maakte wellicht een studiereis naar Italië. Zeker is dat hij studeerde in Wenen bij Johann Joseph Fux, die een prominente positie aan het keizerlijk hof bekleedde.
In deze muziekkapel van August de Sterke in Dresden werkten vele zeer vooraanstaande musici, die voor een aanzienlijk deel ook componeerden. De vooral religieuze composities van de introverte, zeer vrome en wat wereldvreemde Bohemer kregen te midden van al deze virtuositeit minder aandacht dan zij verdienden. Ook viel blijkbaar niet voldoende op dat hij de rechterhand was van de ziekelijke kapelmeester Johann David Heinichen (1683-1729) en hem na zijn dood feitelijk verving. Het was echter niet Zelenka die Heinichen opvolgde als kapelmeester, maar Johann Adolf Hasse. Zelenka was ongetwijfeld zeer teleurgesteld en schijnt verbitterd te zijn gestorven.
Het tekstboekje bij de cd schetst een nogal eenzijdig negatief beeld over het karakter van Zelenka en de periode na 1729, toen duidelijk werd dat hij niet de opvolger werd van Heinichen. Inderdaad nam de productiviteit van Zelenka beduidend af en was zijn benoeming tot “Kirchen-compositeur” een schrale troost. Toch slaagde hij erin om, na vele jaren stagnatie, een salarisverhoging af te dwingen en componeerde hij onder meer nog enkele indrukwekkende missen. De Grove nuanceert het beeld van de fanatieke religieuze, afstandelijke, eigenzinnige en letterlijk onhoffelijke man, zoals dit in het tekstboekje wordt beschreven. Volgens de Grove kreeg juist de stille en bescheiden Zelenka veel respect van zijn collega’s. Zij zullen wel terdege beseft hebben dat hun collega een voortreffelijk componist was.
Litaniae de Venerabili Sacramento uit 1727 is een mooie compositie, waarbij vier solisten (Sampson, Blaze, Gilchrist en George) een prachtig aandeel hebben. Het is een afwisselend werk, bestaand uit elf korte delen. De compositie doet enigszins aan (korte) vocale werken van Händel denken. De processie van het lichaam van Christus vond plaats in de katholieke hofkerk en niet in een publieke ruimte om de overwegend protestante bewoners van Dresden niet voor het hoofd te stoten. Het hof zelf was tot het katholicisme bekeerd, een voorwaarde voor August de Sterke om koning te kunnen worden van Polen. Het enige negatieve dat te zeggen valt is dat een deel van de muziek erg veel doet denken aan composities die Zelenka eerder of later schreef.
De Maria-antifoon Regina caeli laetare duurt nog geen vier minuten, waarin twee sopranen en een countertenor het hoogste woord voeren. In deze korte tijdspanne slaagt Zelenka erin om een klein meesterwerk te schrijven, waarin Maria geëerd wordt met veel Halleluja’s.
Een andere Maria-antifoon is het vijfdelig motet Salve Regina, mater misericordiae waarin Carolyn Sampson de stralende soliste is. Ontroerende muziek waarin de fluit sfeerbepalend is. De zuiver instrumentale muziek vertoont af en toe heel veel overeenkomsten met die van Vivaldi. De compositie is geen oorspronkelijke compositie, maar een arrangement van een onbekende componist.
Uit het – volgens het tekstboekje - dertiendelige Officium Defunctorum (1733) werden vier delen opgenomen. Het werk staat in nauw verband met het Requiem (ZWV 46) dat gecomponeerd werd na de dood van August de Sterke. De nachtelijke getijdendienst voor een overledene begint met het Invitatorium, de uitnodiging aan de gelovigen om deel te nemen aan deze plechtigheden. Hierna volgen drie nocturnen, bestaande uit Psalmen, een lezing en een responsorie. Op deze cd zijn het Invitatorium en drie Lectiones (lezingen) te beluisteren.
Het blijkt eens te meer hoe goed Zelenka kon instrumenteren. Opvallend is de eerste lezing waarin een sopraan-chalumeau gebruikt wordt. Deze voorloper van de klarinet met een lengte van slechts 26 centimeter brengt een heel karakteristiek geluid voort. In alle lezingen gebruikte Zelenka één of twee blaasinstrumenten, samen met enkele strijkers en continuo als begeleiding van de solist(e).
Uit alles blijkt hoe Zelenka zijn vorst was toegedaan. Hij heeft zich enorm ingespannen om August de Sterke een waardig afscheid te geven en dat is gelukt. Het is een indrukwekkende compositie, waarbij het spijtig is dat er slechts vier delen zijn opgenomen. Gelukkig verscheen er in 2010 een dubbel-cd (met het Collegium 1704 & Collegium Vocale 1704 onder leiding van Vaclav Luks, label Accent) met een uit 19 delen bestaande volledige uitvoering van het Officium Defunctorum en het bijbehorende Requiem (ZWV Z.46).
Deze prachtige cd uit Hyperions Helios-serie bevestigt eens te meer dat Zelenka een voortreffelijk componist was. Betere vertolkers had de bescheiden Boheemse componist amper kunnen wensen. Hier wordt op topniveau gemusiceerd en maken de solisten hun reputaties volledig waar.