CD-recensie

© Kees de Leeuw, augustus 2020

Orkestmuziek van componisten uit Litouwen heeft mijn pad zelden gekruist en ik vermoed dat dit geldt voor meer lezers. In 1999 was ik bij een Robeco-concert in het Concertgebouw waar het nationale orkest van Litouwen optrad met onder meer de onvoltooide symfonie van de Litouwer Algirdas Martinaitis (1950), waar ik nadien nooit meer iets van hoorde in de concertzaal. Het orkest werd toen geleid door Juozas Domarkas. Sinds 2015 is Modestas Pitrenas de vaste dirigent die eerder dit jaar in het Concertgebouw met het symfonieorkest van St. Gallen, waar hij ook regelmatig te gast is. Het zijn namen die niet zo makkelijk beklijven. Mogelijk is de naam Ciurlionis meer bekend want muziek van de beroemdste componist uit Litouwen is goed vertegenwoordigd op cd.

Mikalojus Konstantinas Ciurlionis (1875-1911) werd geboren in Litouwen, dat toen tot het Russische rijk behoorde. In gegoede families werd Pools gesproken en dat was ook zo in het grote gezin Ciurlionis, waar vader organist was. Zijn moeder had Duitse voorouders. Pas later zou hij dankzij zijn echtgenote Sofija Kymantaite zijn Litouws verbeteren. Na zijn eerste muzikale onderricht in Litouwen kon hij in 1894 naar het conservatorium van Warschau, met financiële steun van een graaf. Hij studeerde er piano en compositie, onder meer bij Zygmunt Noskowski. In 1899 rondde hij zijn studie af in Warschau. In het cursusjaar 1901-02 studeerde hij bij Carl Reinecke en Salomon Jadassohn en richtte zich vooral op de nieuwste tendensen in de orkestmuziek.

Hij had amper zijn muziekstudie afgerond toen hij zich meer en meer begon te bekwamen in het schilderen. Hij studeerde vervolgens enkele jaren aan de Academie voor Schone Kunsten in de Poolse hoofdstad. Hier kreeg hij les van de symbolistische schilder Kazimierz Stabrowski, tevens een actief theosoof. Daardoor raakte Ciurlionis ook geïnteresseerd in de theosofie en aanverwante stromingen.

Alsof het nog niet genoeg was wilde hij zich ook ontwikkelen als schrijver. Een probleem was dat hij liever niet in het Pools wilde publiceren en zijn kennis van het Litouws was onvoldoende om zich goed te kunnen uiten, en al helemaal niet omdat hij literatuur wilde schrijven. Zijn pennenvruchten bevredigden hem niet en er is uiteindelijk slechts weinig van gepubliceerd.

Ciurlionis beëindigde in 1906 zijn studie aan de Academie voor Schone Kunsten. Al snel kreeg hij de kans om zijn werk te exposeren. Dit in tegenstelling tot zijn composities waarvan hij nauwelijks of geen kans kreeg om ze naar het podium te brengen. Overigens sloot de schilderkunst de muziek niet helemaal uit. Ciurlionis had naar eigen zeggen synesthesie (dat een waarneming in één zintuig ook direct een andere waarneming oplevert in een ander zintuig) en nam kleuren en muziek tegelijkertijd waar. Heel wat schilderijen verwijzen bovendien naar muziek en dragen namen als Sonate, Scherzo, Allegro en Andante.

In 1907 ontmoette hij zijn latere vrouw Sofija, een kunstcritica, en kreeg zijn leven daardoor een extra dimensie. Helaas werden hierna de mooie dingen in zijn leven, zijn beginnend succes als schilder, zijn huwelijk in 1909 en het verwachte vaderschap overschaduwd door een zware depressie die zich eind 1909 begon af te tekenen. Hij werd opgenomen in een psychiatrisch ziekenhuis en heeft hun dochter Danute die in 1910 werd geboren, nooit gezien. In het vroege voorjaar van 1911 overleed hij 35 jaar jong aan een longontsteking.

In Litouwen heeft Ciurlionis een soort heldenstatus. De musicoloog Vytautas Landsbergis, het eerste staatshoofd van Litouwen na de onafhankelijkheid, geldt als de grootste kenner van zijn muziek. In 2013 verscheen de Litouwse film Laiskai Sofijai (Brieven aan Sofijja), een biografische film over Ciurlionis, geregisseerd door Robert Mullan.

Het is verbazingwekkend dat Ciurlionis in zijn korte maar drukbezette leven kans zag 356 muziekwerken te componeren, naast circa 300 schilderijen en enkele literaire probeersels. De composities zijn deels verloren gegaan in de beide wereldoorlogen. Ze zijn ook deels onvoltooid of in schetsvorm bewaard. Hij liep over van de ideeën en begon al weer aan een nieuw werk voor hij zijn vorige helemaal afgerond of uitgewerkt had. Het leeuwendeel van zijn oeuvre is voor piano, op de voet gevolgd door koorwerken. De sectie symfonische muziek bevat 10 stukken, waarvan er slechts drie intact bewaard zijn gebleven.

Kestutis (1902) is een symfonische ouverture. De naam verwijst naar een veertiende-eeuwse Litouwse grootvorst en werd oorspronkelijk niet gebruikt door de componist. Alleen het klavieruittreksel is bewaard, maar vooral aan de hand van brieven van Ciurlionis kon de componist Jurgis Juozapaitis het werk toch reconstrueren. Ciurlionis schreef het tijdens zijn studie in Leipzig waar hij in het bijzonder de orkestmuziek van Richard Strauss en Hector Berlioz bestudeerde. Het blijkt dat hij moeite deed om met Kestutis zijn leermeester Reinecke te plezieren zodat deze het werk zou laten uitvoeren door het studentenorkest in Leipzig. Helaas, het was vergeefse moete, de opvattingen van student en docent lagen te ver uiteen en het kwam niet tot een uitvoering. Het is nu nog moeilijk voorstelbaar dat Reinecke de ouverture blijkbaar niet kon accepteren: het is een overwegend kalm, harmonieus, melodieus en expressief werk met duidelijk zijn wortels in de romantiek. Het zou mooi zijn om het werk eens in de concertzaal te horen, als aanvulling op de tamelijke beperkte canon van ouvertures die meestal worden gespeeld.

De twee symfonische gedichten Miske (In het bos) en Jura (De zee) zijn op deze cd in de gereconstrueerde originele versie te beluisteren. Voorheen werden ze vaak 'verbeterd' en dat betekende vooral bekort. In beide composities zijn invloeden van onder anderen Mieczyslaw Karlowicz en Richard Strauss hoorbaar.

Miske werd voltooid in 1901, dus nog voor de voltooiing van Ciurlionis' studie in Leipzig. De compositie ademt de rust van een stil bos en weerspiegelt vooral een vredig gevoel. Op sommige momenten dacht ik aan de sprookjesachtige sfeer zoals Anatoli Liadov die wist op te roepen en dan vooral aan diens Het betoverde meer. Het blijkt dat ook Ciurlionis een goed gevoel had voor sfeer. Ik proef bij hem veel meer van de sfeer van een bos dan bij bijvoorbeeld in La forêt van Alexander Glazunov dat in 1887 verscheen.

Jura is een groots opgezette compositie waar Ciurlionis een langere periode, 1903-1907, aan werkte. Het orkest telt naast de 'standaard' bezetting van strijkers, fluiten, hobo's en fagotten een piccolo, een basklarinet, een contrafagot, een uitgebreide kopersectie, slagwerk, harp en orgel. Het getuigt van veel fantasie en een grote rijkdom aan ideeën. Op de momenten dat praktisch het hele orkest speelt is het een drukte van belang en doet dit bombastisch aan. Naar mijn mening geldt hier dat overdaad schaadt Het vraagt bovendien erg veel van de musici en de opnametechnici. Het geluidsbeeld vertroebelt in deze zeer drukke momenten. Opmerkelijk, een langere dreigende passage zou zowaar model hebben kunnen staan voor de marsmuziek in de oorlogssymfonieën die Sjostakovitsj componeerde. In zijn geheel is Jura fascinerend en geeft Ciurlionis een dramatisch en prachtig beeld van vooral de onstuimigheid en dreiging van de zee, ook al zijn er ook prachtige kalme delen in dit werk van ruim een half uur.

In grote lijnen vind ik orkest en opname bevredigend. Gezien de complexiteit van de muziek had ik idealiter een wat hoger niveau gewenst. Laten we vooral blij zijn dat we van de originele composities van Ciurlionis op deze cd kunnen genieten. Hopelijk kunnen we ze ook nog eens beluisteren in een Nederlandse concertzaal.

index