CD-recensie

 

© Gerard Scheltens, april 2009

 

 

Nancarrow: Studies for Player Piano (arr. Hekkema).

Calefax Reed Quintet, Ivo Janssen (piano).

MDG 619 1548-2 • 63' •

 

 

 


De player piano, het mechanische instrument dat muziek ten gehore brengt  met behulp van geponste rollen, is niet helemaal hetzelfde als de pianola die in de eerste helft het begin van de 20ste eeuw de tingel-tangel-achtergrond verzorgde in rokerige cafés. De player piano is verder ontwikkeld, kan (in zekere mate) ook dynamische verschillen laten horen en is dus tot meer expressie in staat. In een tijd waarin de fonografische weergave van muziek nog niet bestond of nog in de kinderschoenen stond, was de player piano het aangewezen instrument om het spel van grote pianisten en componisten vast te leggen en ook nu nog is hun spel reproduceerbaar, dankzij de bewaard gebleven pianorollen die zij hebben ingespeeld. Maar in de eerste plaats was de piano-automaat toch bedoeld voor de amusements-industrie, die moest zien te overleven zonder al te hoge personeelskosten. Een automaat kon dan een dure levende musicus vervangen.

Als je het zo bekijkt is de player piano een surrogaat voor 'echte' muziek. Je zou kunnen denken dat hij ook dient als surrogaat voor een componist die constateert dat menselijke musici niet over de vereiste vaardigheden beschikken om zijn werk naar behoren uit te voeren. Toch is dat een misverstand. Weliswaar had de Amerikaanse componist Conlon Nancarrow enige slechte ervaringen met klassiek geschoolde musici opgedaan, maar hij besloot niet 'dan maar' in arren moede over te gaan op de Ampico Player Piano die hij omstreeks 1940, kort na zijn emigratie naar Mexico, verwierf. Het was het instrument zelf dat meteen zijn fascinatie opriep en hij begon gretig de bijna onbegrensde mogelijkheden te exploreren. De Studies for Player Piano die eruit voortkwamen vormen de kern van zijn oeuvre. Eigenlijk is hij hiermee de voorloper van latere componisten die experimenteerden met electronische muziek en op die manier de uitvoerende kunstenaar buiten spel zetten.

Wie was Conlon Nancarrow? Hij is niet bepaald een household name voor de gemiddelde muziekliefhebber. Hij werd geboren in 1912 in Arkansas en werd opgeleid door Nicolas Slonimsky, Walter Piston en Roger Sessions, die weinig sporen hebben nagelaten in zijn eigen composities. Meer was hij onder de indruk van Henry Cowell, van wie hij niet rechtstreeks les heeft gehad, maar wiens ideeën over polymetriek hem zeer aanspraken.

Zijn persoonlijk leven was niet vreugdevol. De Verenigde Staten zijn bepaald geen land waar je ongestoord communist kunt zijn. Nancarrow was partijlid en maakte geen geheim van zijn hekel aan caudillo Franco in de periode van de Spaanse burgeroorlog. Hij kon maar beter weggaan en week in 1940 uit naar Mexico, waar hij in 1956 werd genaturaliseerd. Het grootste deel van zijn werk heeft hij in dat land gecomponeerd. In zijn laatste jaren was hij ernstig ziek en zijn verzorging slokte bijna al zijn geld op. Hij stierf in 1997.

Zijn muziek is uiteraard tot in de eeuwigheid reproduceerbaar op player piano's, maar toch zijn er pianisten geweest die graag de uitdaging aangingen met het weerbarstige materiaal dat Nancarrow liever toevertrouwde aan zijn Ampico dan aan mensenhanden. Eén van hen was Yvar Mikhashoff (1941-1993), die in 1987 een bijdrage leverde aan een door Jan Wolff georganiseerd Nancarrow-onderdeel van het Holland Festival in de IJsbreker. De oude Nancarrow zat er bij en hoorde zijn eigen muziek, gespeeld door blaasensemble. Volgens het interview dat Saskia Törnqvist voor het cd-boekje van MDG met Jan Wolff had, was hij ontroerd. Maar anderen echter getuigden dat hij musici als Mikhashoff heimelijk verfoeide en alleen door geldnood gedwongen zijn handtekening had gezet onder de bewerkingen die Mikhashoff en Ursula Oppens hadden gemaakt. "Mestkevers" en "lijkenpikkers" waren het...

Met dit in gedachten luister ik naar een heel plezierige cd van het Calefax Reed Quintet en Ivo Janssen. Is Raaf Hekkema - die 17 van Nancarrows Studies for Player Piano bewerkte voor blazers en piano en zich daarbij baseerde op het werk van Mikhashoff - een mestkever of lijkenpikker? Welnee, natuurlijk niet. Deze muziek swingt de pan uit. De vijf blazers (hobo, klarinet, sax, basklarinet en fagot) en de altijd wendbare Janssen hebben gevoel voor ritme en combineren de precisie van de muziekautomaat met het levende enthousiasme dat geen player piano ooit kan opbrengen. Het heeft elementen van boogie, van swing, van ragtime en af en toe van blues. Je proeft het speelse enthousiasme er boven uit. Had Nancarrow dit maar kunnen horen...

Wie hetzelfde toch ook eens wil horen op een echte Bösendorfer of Fischer "Grand Piano with Ampico  Player Piano Mechanism" uit de jaren twintig, kan terecht op een serie cd's van ditzelfde label onder redactie van Jürgen Hocker. Ook leuk, heel interessant en zéér verantwoord, maar toch - Nancarrow draait zich nu om in zijn graf - geef mij de Calefaxen maar. 


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links