CD-recensie

 

© Emanuel Overbeeke, juli 2022

Ullmann: Der Kaiser von Atlantis

Juliana Zara (Bubikopf), Christel Loetzsch (de slagwerker), Johannes Chum (Harlequin), Adrian Eröd (keizer), Lars Woldt (luidspreker), Tareq Nazmi (de dood), Münchner Rundfunkorchester o.l.v. Patrick Hahn
BR Klassik 900339 • 53' •
Live-opname: okt. 2021, Prinzregententheater, München

   

De belangstelling voor Entartete Musik (kort gezegd muziek die door de nazi's werd verboden) is een problematische zaak. Enerzijds is het volkomen begrijpelijk en sympathiek dat men zich wil inzetten voor muziek van componisten die werden vervolgd of nog erger. Anderzijds zegt de biografie van een componist in principe nog niets over de kwaliteit van het werk. Goede kunst is niet (slechts en primair) goed of begrijpelijk vanwege die biografie of de intentie van de maker, maar vanwege het esthetisch gehalte, vandaar dat we nog steeds massaal en zonder zichtbare gewetenswroeging luisteren naar geweldige componisten die ook bekend staan als antisemieten, grensoverschrijders, inhaligen en politieke onbenullen. De werking van kunst is voor een groot deel te danken aan de esthetiek, want een boodschap kan men op vele manieren weergeven waarop luisteraars en musici verschillend reageren. De tegenstelling ethiek-esthetiek is daarnaast niet zwart-wit, zelfs niet op het moment dat de existentie in het geding is. Liefhebbers van Entartete Musik lijken dat inmiddels te beseffen. Ook dit repertoire dient men het beste door zich vooral te concentreren op de topstukken.

Der Kaiser von Atlantis geldt als een van de topstukken in dit domein (dit is al de derde opname van een niet zo bekende opera), maar alle problemen inzake de receptie zitten al in het werk. De opera is geschreven in Theresienstadt tijdens de oorlog en draait om een vorstendom waar de dood gestopt is met werken. Paniek: ouderen en zwakken blijven oud en zwak, wat nu? Als de dood zijn vertrouwde werk hervat, is dat niet alleen de wending in de tekst, maar ook in de muziek. Tot dan toe heerst grotendeels een Weimar-achtige luchtigheid met groteske dubbele bodems die het geheel weliswaar maken tot een dans op een rand van de vulkaan, maar ook ondanks of dankzij de grondige kennis van menselijke ziel tot toonbeelden van formalisme en amusement. Nadat de dood zijn taak heeft hernomen, is de sfeer tragischer en grimmiger - en vooral: de muziek is minder sterk, d.w.z. als muziek. Hoe minder de muziek in verte verwijst naar de Weimar-achtige staketsels, hoe minder ze mij boeide als muziek. Wie de tekst probeert weg te denken, hoort de vertrouwde alledaagse angst om de dood en vertrouwde zekerheid van het einde. (Dit lijkt misschien een bizar gedachtenexperiment, maar muziek tot aan het nieuws dat de dood ermee stopt, ongeveer halverwege de opera, ademt voor wie de tekst niet kent of verstaat eveneens slechts ten dele de hectiek van de gelegenheid, tenzij men de ondergrondse spanningen en ontstaansgeschiedenis zwaarder wil laten wegen dan de bovengrondse poging ze muzikaal leefbaar te maken en houden. Het slotkoraal, waarin de terugkeer van de dood wordt gevierd als bevrijding, heeft dezelfde omgang met dubbele bodems als de eerste helft van de opera.

De nieuwe uitvoering is prachtig en mooi. Hoewel orkest en solisten uitstekend musiceren en de vocalisten hun rol volstrekt empathisch brengen met de juiste balans tussen theater en boodschap, is juist die schoonheid het probleem. De schoonheid wordt een intensiteit op afstand. Misschien ben ik bij deze opera meer betrokken bij een scenische uitvoering of bij de permanente gedachte aan de plek van ontstaan. Nu voelt de uitvoering als een ervaring op afstand, ten eerste door de verwerking van werkelijkheid tot kunst, ten tweede door de afstand tussen de vrede van nu en de oorlog van toen. Dat maakt de afstand ook zeer prettig. Ooit zag ik op de BBC een documentaire over de verbeelding van de verschrikkingen van de oorlog in de kunst. Het laatste woord was voor een overlevende van Sobibor. 'De kunst, hoe intens en goed bedoeld en gemaakt ook, kan niet tippen aan de werkelijkheid.' De musici op deze cd kunnen daar gelukkig niets aan veranderen, hoe goed ze ook zijn.


index

Home  -  Actueel  -  Audio  -  Muziek  -  Video  -  Boeken  -  Links