CD-recensie

© Emanuel Overbeeke, mei 2023

Deze cd bevat twee stukken die relatief weinig met elkaar te maken, zowel gezien de aanleiding als de stijl, maar die helaas weinig te horen zijn en hier gelukkig uitstekende uitvoeringen krijgen. Schönbergs Strijktrio opus 45 schreef hij in 1946 vlak nadat hij een hartaanval had gehad, een feit dat biografen graag vermelden omdat het een van de weinige gevallen in Schönbergs oeuvre is waarin composities eenvoudig te herleiden lijken tot een biografisch feit. De Zwitser Constantin Regamey (1907-1982) schreef zijn Blaaskwintet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het kwintet draagt volgens het tekstboekje de sporen van de tijd; vlak na zijn opus 45 schreef Schönberg zijn opus 46 dat handelt over de opstand in het getto van Warschau. Als het Strijktrio iets met de oorlog te maken heeft, dan met oorlog in de ruimste zin van het woord. Voor Schönberg was (vrijwel) zijn gehele leven een oorlog: als kunstenaar tegen de filistijnen, als jood tegen de wereld, als atonaal componist tegen ‘het publiek', als mes op de open zenuw tegen iedereen die beschaving in wezen behandelde als façade voor menselijke kleinheid. Een groot deel van zijn oeuvre, niet alleen het Strijktrio, klinkt mij als een hartaanval. Regamey net zo in het leven stond, komen we niet te weten.

Ook stilistisch gezien is de afstand groot. Schönbergs Strijktrio dateert uit zijn dodecafonische fase waarin hij, veel sterker dan voorheen, zich liet inspireren door vormen uit de klassiek-romantische traditie, getuige onder meer de overzichtelijke spanningsbogen. Op die regel is het Trio een uitzondering: het lijkt veel fragmentarischer dan de concerten, suites en variaties en de momenten zijn veel extremer in hun dynamiek. Het Trio illustreert dat Schönberg in wezen niet is veranderd; zijn muziek is niet expressief maar hyperexpressief waarbij de middelen secundair zijn. De moeite die velen met zijn muziek hebben, komt niet door de complexiteit van laatromantische tonaliteit, atonaliteit en twaalftoonstechniek, maar door het karakter: dit is muziek zonder opperhuid, zonder freudiaanse doorlichting en meestal zonder katharsis. Ook zonder kennis van de biografie kan men aan een hartaanval denken.

Dat permanente ongemak verklaart wellicht de uitvoering van beide werken op de cd. Regameys kwintet is in zekere zin muziek met (althans meer) opperhuid en de musici spelen – ongetwijfeld met de beste bedoelingen – met soms meer beschaving dan ongeliktheid. Oftewel, ze spelen Schönberg zoals ze Regamey spelen. (Regamey is een neoclassicist die zich hier toont op zijn meest tragische moment, Schönberg wordt bij deze musici een ontspoorde neoclassicist.) In zijn soort is de uitvoering prachtig, maar bij recente uitvoeringen van expressionistische muziek zoals deze luister ik meer met een goed fles dan met klamme handen, al weet ik ook wel dat die klamme handen in de kunst altijd aantrekkelijker zijn dan in werkelijkheid – afstand is lijfsbehoud. Denk ik aan de achtergronden van deze muziek, dan komt vooral het menselijke ongemak op: het besef van oorlog en wat oorlog men mensen doet. Overigens, ik kan wel zeggen dat ik in dit repertoire meer ben geraakt door oudgedienden als Scherchen, Mitropoulos, Rosbaud en Craft, maar daar staat tegenover dat de weergave van de verschrikkingen in de kunst altijd het gevaar loopt te ontaarden in platte dramatiek terwijl tegelijk de broodnodige behoefte aan katharsis door kunst (iets waartoe de beste kunst als weinige dingen toe in staat is) onvermijdelijk resulteert in een afzwakking van primaire emoties. Deze musici komen er niet helemaal uit want niemand komt er helemaal uit, maar ze maakten wel een mooie cd die stof tot nadenken stemt.

index