CD-recensie
© Aart van der Wal, december 2012
 |
Beethoven: Pianosonate nr. 32 in c, op. 111
Ligeti: Études boek 1 en 2 (sel.)
Nonesuch 530562 • 77' •
De Amerikaanse pianist Jeremy Denk (1970) houdt er bijzondere interessante denkbeelden opna; en niet alleen over muziek, wat een bezoek aan zijn website meer dan waard maakt. Hieronder een uittreksel uit zijn artikel over de opname van de 'Concord Sonata' van Charles Ives, dat zowel veel zegt over de componist als over de pianist:
Every year, classical musicians record themselves for posterity. It's a way to be visible, to escape the fleetingness of performance, and to reach people who will never hear you in concert. But it's a perverse purchase: in exchange for a considerable financial investment-these days, few recordings are made purely on a record company's dime-you receive many hours of narcissistic suffering. Writer tells how he decided to record the "Concord" Sonata. If you play a lot of Charles Ives, you have to put up with the raised eyebrows of other musicians, who refer to him as "a crazy insurance salesman." This is frustrating. He was actually a spectacular insurance salesman who co-founded an agency and made a fortune. And, despite the day job, he was no dilettante; he was a unique, curmudgeonly visionary. Writing nights and weekends and publishing his works privately, he composed exactly how he wanted, freed from public taste. Although his works were written in the first quarter of the twentieth century, they sound much more like the kind of avant-gardism that took hold a few decades later. The "Concord" Sonata, written over a number of years, represents Ives's attempt to synthesize all his thinking-about music, art, and life-in a single vast statement. When it was first printed, in 1920, Ives also wrote a thirty-thousand-word essay, in which he explained that the piece was an "impression of the spirit of transcendentalism that is associated in the minds of many with Concord, Mass., of over a half century ago." The sonata is in four movements-"impressionistic pictures of Emerson and Thoreau, a sketch of the Alcotts, and a Scherzo supposed to reflect a lighter quality which is often found in the fantastic side of Hawthorne." Describes how the writer came to love Ives's work. Discusses the preparations for recording, including the placement of the microphones and adjustments to the piano. Then it is time to do the real work: inching through the movement, isolating, perfecting. The most maddening paradox of recording is that what you hear in the playback does not resemble what you're sure you played. You hear two tracks at once: what you desire and what you have produced. Tells about the painstaking process of editing the hundreds of takes into a finished recording. Ultimately, editing turns out to be even more nerve-racking than recording. In the moment of playing, the logistics of just hitting the notes distract you somewhat from the continuous choices you are making. But in the edit you have nothing but choice. And yet you feel helpless, since everything has already been played.
Denk is niet de pianist die erop uit is om zijn publiek aan een shocktherapie te onderwerpen, maar wel is hij voorstander van wat ik maar een 'progressieve' programmering noem, met niet bepaald voor de hand liggende combinaties als Beethovens 'Hammerklavier' en Ives' 'Concord' in één programma. Ik weet uit ervaring dat je voor dergelijke programma's concert- en schouwburgdirecties eerst moet overtuigen, want zij zien het liefst volle zalen (ze dragen uiteindelijk ook het begrotingsrisico, als de artiest bij wijze van spreken al is betaald). Wie charismatisch is, of anders gezegd een behoorlijke artistieke uitstraling heeft, kan zich dergelijke avonturen veroorloven. Denk zit wat dit betreft aan de goede kant van de streep, getuige ook deze cd-opname, die het 'gewone' (de zoveelste uitvoering van Beethovens laatste sonate) combineert met het uitzonderlijke: een selectie uit de in totaal achttien door de Hongaar György Ligeti (1923-2006) tussen 1985 en 2001 geschreven études voor piano, in dit geval boek 1 (6) en boek 2 (8), met daartussenin dan de Beethoven-sonate (wie een andere volgorde wenst kan dat uiteraard op zijn cd-speler zo inprogrammeren). Misschien krijgen we nog eens boek 3, met de laatste vier études, door deze pianist voorgeschoteld, al zijn de veertien die op deze cd staan al een hele kluif (niet alleen voor de pianist, maar ook voor de toehoorder).
Ligeti's oorspronkelijke idee was een concept dat - analoog aan de over twee 'boeken' verdeelde twaalf études van Debussy - niet meer dan in totaal twaalf 'oefeningen' bevatte, maar - we zien dat wel vaker - naarmate het werk vorderde kreeg de componist er steeds meer zin in en ontstonden er uiteindelijk niet 2 x 6, maar 3 x 6. Het hadden er nog meer kunnen zijn, ware het niet dat Ligeti in de laatste fase van zijn creatieve bestaan meer en meer door ziekte werd geplaagd. Dat is dubbel jammer omdat juist de laatste drie études blijk geven van een nog groter raffinement, en ons een nog veelzijdiger blik gunnen op zowel de techniek van het componeren als van het pianospel. Opvallend is ook dat Ligeti in die fase - evenals zijn grote voorganger Franz Liszt - steeds spaarzamer ging componeren.
Waar Denk de Ligeti-études ritmisch en melodisch scherp geprofileerd over het voetlicht brengt, mondt Beethovens laatste sonate uit in een respectvolle vingeroefening waarmee hij de expressieve krachten nauwelijks weet los te woelen. De nogal directe opname helpt in dit opzicht ook al niet veel. Dat geldt dan met name voor de Arietta, vanaf het leggieramente, waarin de nuchterheid zelfs prevaleert.. Een 'vals' gevoel van expressie ontstaat als de linkerhand voór de rechter uitgaat, wat - overbodig om het te vermelden - niet volgens het 'boekje' is. Gek genoeg gebeurt dat in de Ligeti-études geen enkele maal! Kortom, wisselende indrukken, maar wel een cd om te hebben, al is het alleen maar om die Ligeti-miniaturen!
Tot slot: over het cd-boekje weet ik niets te vertellen, want de Nederlandse distributeur kon slechts de in een bruinkartonnen hoesje gestoken, cd aanbieden.