CD-recensie
© Aart van der Wal, oktober 2024
Carlo Gesualdo - Silenzio mio - Madrigali - Libro quarto (1596) Madrigalenboek 4 (1596) Collegium Vocale Gent o.l.v. Philippe Herreweghe |
De madrigalen van Gesualdo zijn vocaaltechnisch bijzonder lastig te realiseren, waar nog de grote onderling grote stilistische verschillen bijkomen. Alleen een absoluut topkoor is onder een dito dirigent in staat om deze muziek alle recht te doen. En dat is het door Philppe Herreweghe geleide Collegium Vocale Gent.
De jaren 1595 en 1596 zouden voor Gesualdo vanuit stilistisch oogpunt een breekpunt mogen worden genoemd. In die periode voltrok zich, gerekend vanaf het Libro Terzo ofwel Boek III, in het Italiaanse Ferrara in Gesualdo's madrigaalkunst een ware transformatie die ten nauwste samenhing met de geheel andere selectie van poëtische teksten dan voorheen. Hetgeen eens te meer aantoont hoezeer de bloeddorstige 'prins van Venosa' hechtte aan het belang van de tekst en de daarmee verbonden tekstbehandeling. Het betekende tegelijkertijd het afscheid van het overwegend pastorale en elegante karakteristieken van de eerste twee boeken.
Heeft dat afscheid met die bloederige voorgeschiedenis te maken? De misère begon in 1590, toen de vierentwintigjarige Carlo Gesualdo (1566-1613), vorst van het natbij Napels gelegen Venosa, zijn echtgenote Donna Maria d'Avalos, dochter van de markies van Pescara, in bed aantrof met Fabrizio Carafa, de hertog van Andria. Op heterdaad betrapt dus. Enige minuten later lagen de beide overspeligen in hun eigen bloed, in razernij door Gesualdo en zijn bedienden om het leven gebracht. Een ware crime passionel dus . Hun verminkte lichamen stelde Gesualdo ten toon voor zijn paleis, opdat een ieder ze kon aanschouwen. Kort daarop nam Gesualdo de benen, meer beducht voor familiewraak dan voor de rechtsgang.
De slachtpartij bleef ook elders niet onopgemerkt en vond zelfs zijn weg in dichtregels. Torquate Tasso en in zijn kielzog meerdere Italiaanse dichters waaronder Marino en Cortese werden niet moe ervan te verhalen.
Het verhaal gaat ook dat Gesualdo zijn tweede zoon heeft omgebracht, louter en alleen omdat hij twijfelde aan zijn vaderschap. Om het gruwelijke beeld compleet te maken is er de mogelijke moord op Gesualdo's schoonvader, toen deze wraak wilde nemen. In de officiële registers is van de beide zaken evenwel niets terug te vinden. Kwestieus dus. Maar duidelijk is wel dat met Gesualdo niet viel te spotten.
Gesualdo vertrok in 1594 naar Ferrara, een belangrijke pleisterplaats voor veel componisten en musici. In die stad draaide het om de muziek in vele verschijningsvormen, maar hij werd in het bijzonder aangetrokken door de madrigaalkunst die daar een ware bloeiperiode beleefde. De weduwnaar vond daar al snel een nieuwe levensmetgezel, Leonara d'Este, de nicht van hertog Alfonso II. Ze trouwden, wat op zich toch wel merkwaardig is, want zij moet toen toch kennis hebben gemaakt met de psychotische schaduwkanten van de componist. Ook kan het haar niet zijn ontgaan dat Gesualdo vier jaar eerder zijn vrouw uit de weg had geruimd.
Het huwelijk met Leonara zal zeker een muzikale inspiratiebron zijn geweest, want in Ferrara ontstond een indrukwekkende productie. En die tragische gebeurtenissen? Ook van de invloed op Gesualdo's componeren ontbreekt enig sluitend bewijs. Duidelijk is wel dat vanaf het Madrigaalboek III (1595) de sfeertekening donkerder wordt, het stemmingsbeeld soms zelfs vrij duister is, rakend tot aan het macabere en morbide. Het is muziek die de door Gesualdo gekozen tekst volgt. De intensiteit van de expressie neemt toe, het componeermodel wint aan complexiteit. Het past allemaal in een creatieve visie die meer gelaagdheid demonstreert, met daaronder de naast elkander geplaatste melodielijnen die suggereren dat ze door de tekst worden aangestuurd. Een ander belangrijk aspect daarbij is Gesualdo's ronduit meesterlijke behandeling van het 'chiaroscuro', het 'clair-obscur' zoals we dat met name uit de schiilderkunst kennen. Dat deze zo bijzondere madrigaalkunst zeker ook een door puur intellectueel vernuft opgebouwde architectuur kent blijkt wel uit de volmaakte symmetrie die Gesualdo realissert, zowel naar vorm als naar inhoud.
In Boek IV (1596) zet de stijlbreuk in deze vijfstemmige madrigalen nog verder door met als belangrijk anker de sterk verhoogde contrastwerking zoals die zich met name afspeelt in een huiveringwekkende onderwereld met zijn dodenriten, hallucinaties en onstuimige zielenroerselen.
Het kan niet anders dan dat het zeker in die tijd als ondragelijk moet zijn ervaren, want er ligt in deze madrigalen zoveel pijn, geweld en dood opgesloten door al die vlijmscherpe dissonanten en de onrustige chromatiek die zich veelal pas later en dan ook nog onvoorspelbaar laat oplossen. Gesualdo schiep daarmee nieuwe muziek in de ware zin van het woord, sterk verbeeld vanuit de voorliggende tekst (wat de luisteraar bijna verplicht om van die tekst kennis te nemen om de door de componist bedoelde gevoelswereld optimaal te kunnen navoelen).
Het met dit zo exquise en bijzondere repertoire door de jaren heen vergroeide Collegium Vocale Gent, vanaf het begin (1970) onder leiding van medeoprichter en motivator Philippe Herreweghe (*1947), heeft zich in de uitdijende reeks madrigalen vooral gericht op klankschoonheid in haar opperste vorm. Niet alleen de balans tussen de verschillende stemmen getuigt ervan, maar ook zoals deze zich mengen en de wijze waarop Herreweghe zijn zangers richting geeft in de stemvoering, door de ingewikkelde texturen heen. De opname is precies zoals deze moet zijn: dynamisch goed geproportioneerd in deze kerkakoestiek, maar ook sonoor én doorzichtig. De nogal karige speelduur van nog geen driekwartier heeft waarschijnlijk te maken met de door Herreweghe (hij bestiert tevens een eigen muzieklabel) bepaalde, in dit geval afwijkende chronologie binnen deze serie. Met zoveel diep inkervende schoonheid in het vooruitzicht zou dit geen enkel beletsel behoren te zijn.