CD-recensie

© Aart van der Wal, november 2019

Beoordeel het werk, niet de mens. Hoewel dat meer dan vier eeuwen na dato gemakkelijker is dan toen voor de omgeving van de prins van Venosa en de graaf van Conza, ofwel Carlo Gesualdo (ca. 1561-1613), de avant-gardist avant la lettre die een groot aantal madrigalen van uitzonderlijke klasse heeft nagelaten, maar tegelijkertijd bekendheid verwierf als 'principe assassino', de prinselijke moordenaar die op uiterst bloeddorstige wijze wraak nam op zijn overspelige echtgenote en haar minnaar. Hun beide ernstig verminkte lichamen liet hij buiten het paleis opstellen, alsof het om een publiek vermaak ging. Kort daarna verdween Gesualdo, vooral beducht voor familiewraak naar Italiaans model.

Deze crime passionnel inspireerden grote dichters als Tasso, Marino en Cortese om er uitermate verbeeldingsvolle teksten aan te wijden. Een moordscène in lyriek zogezegd. En moorden kon Gesualdo. Hem werd zelfs in de schoenen gewreven dat hij zijn tweede zoon had omgebracht, louter en alleen omdat hij twijfelde aan zijn vaderschap. Dan is er nog de mogelijke moord op Gesualdo's schoonvader, toen deze wraak wilde nemen op de moord op zijn dochter. In beide gevallen is er in officiële gerechtsdocumenten niets van te vinden, maar desondanks hoeft er niet aan te worden getwijfeld dat er met Gesualdo niet te spotten viel.

Leonara d'Este
Gesualdo vertrok in 1594 naar Ferrara, een belangrijke pleisterplaats voor veel componisten en musici. In die stad draaide het om de muziek in vele verschijningsvormen, maar hij werd in het bijzonder aangetrokken door de madrigaalkunst die daar een ware bloeiperiode beleefde. De weduwnaar vond daar al snel een nieuwe levensmetgezel, Leonara d'Este, de nicht van hertog Alfonso II. Ze trouwden, wat op zich toch wel merkwaardig is, want zij moet toen toch ook kennis hebben gemaakt met de psychotische schaduwkanten van de componist. Ook kan het haar niet zijn ontgaan dat Gesualdo vier jaar eerder zijn vrouw uit de weg had geruimd.

Het huwelijk zal zeker een van Gesualdo's inspiratiebronnen zijn geweest, want in Ferrara componeerde hij naar hartenlust. Maar ook de uitstekende musici die hem omringden zullen zijn creativiteit gestimuleerd hebben. hoewel bewijzen daarvoor ontbreken ligt het alleszins voor de hand dat het Vijfde Madrigalenboek in Ferrara is ontstaan. In ieder geval kan met zekerheid worden gezegd dat het Eerste boek daar wel is gecomponeerd. De samenwerking met het Concerto delle donne, dat uit drie vrouwenstemmen bestond, in heel Italië beroemd was en waarvoor menige componist muziek had geschreven, moet invloed hebben gehad op de melodische conceptie van zijn madrigalen. Dat blijkt althans uit een overgeleverde brief van Gesualdo die hij in juni 1594 schreef. Daarin deelde hij mede dat hij voor het schone drietal muziek componeerde.

	Don Carlo Gesualdo

Gewelddadig
Het jaar daarop keerde Gesualdo met Leonara terug naar zijn kasteel in Gesualdo. Ook daar stond de muziek op het eerste plan. De niet onbemiddelde componist huurde zangers en instrumentalisten in om zijn muziek uit te voeren, maar een cultureel centrum - zoals in Ferrara - werd het toch niet.

Ook met Leonara boterde het uiteindelijk niet. Ze beschuldigde hem van fysiek geweld tegen haar. Leonara's familie stelde pogingen in het werk een scheiding van deze bruut door te drukken. Ze was ten slotte meer buiten dan in het kasteel te vinden. Voor Gesualdo moet het een buitengewoon onplezierige tijd zijn geweest, want hij deed er alles aan haar terug te halen. De vele boze brieven aan haar getuigen ervan. Maar nee, Leonara bleef in Modena, in het huis van haar broer. Misschien was dat maar goed ook, want anders had zij mogelijk hetzelfde lot getroffen als haar voorgangster.

Terug naar huis
In de zomer van 1596 keerde Gesualdo terug naar het familielandgoed vlakbij Napels. Daar gaat het uiteindelijk goed mis. Hoewel hij zijn straf kon ontlopen werd hij door zijn besmette verleden geplaagd. Hij vereenzaamde, ging nog maar zelden de deur uit en zag of sprak vrijwel niemand meer. Hij werd beheerst door visioenen en waanvoorstellingen, laat zich vrijwel kastijden en kan slechts in de omarming van een jongen de slaap vinden. De paranoïde Gesualdo stierf in eenzaamheid in Avellino, drie weken na de dood van zijn zoon Emanuele.

Dood en lijden
Gesualdo's grote compositorische kracht lag in het gebruik van de halve toonsafstand. De chromatiek gaf spanning en 'verlossing', minder voorspelbaar ook. Het expressieve element kreeg meer gewicht, zoals ook blijkt uit de zes madrigalenboeken die tussen 1594 en 1611 ontstonden. Ze worden beheerst door twee thema's, de dood en het lijden door de liefde, die beide een grote emotionele kracht in zijn composities losmaakten. Knoersende dissonanten onderstrepen de dramatische ontwikkelingen. Het parcours is rusteloos, vaak ook van de hak op de tak, verrassend chromatisch, afwisselend angstig en klagend pulserend. De uiterste vocale grenzen worden verkend, alsof het eigen leven er model voor staat. Het is buitengewoon krachtige, compromisloze muziek die ver afstaat van de gebruikelijke gelijkmatigheid in die tijd en op Gesualdo's tijdgenoten ongetwijfeld gemengde indrukken zal hebben achtergelaten. Nee, dit is geen muziek om te behagen, maar in noten gevatte rauw realistische overpeinzingen. Gesualdo's muziek roept vragen op, de thema's zijn vaak diametraal en niet specifiek gericht op het realiseren van esthetische schoonheid. Het lijkt veel meer op een soort middeleeuws verisme, dat in de madrigaalkunst is verpakt.

Indrukwekkende transparantie
Madrigaalkunst betekent evenzeer zangkunst: aan beide vormen worden de hoogste eisen gesteld. Wat de eerste betreft: al in de eerste twee madrigaalboeken toont Gesualdo het absolute meesterschap over dit genre. Stilistisch houdt hij zich nog aan de conventie: hij schrijft zelfs conservatief, maar wel baden de vijfstemmige stukken deels in uitermate knap contrapunt, met niet minder inventief aangebrachte contrasten in het meerstemmige stemmenweefsel. Indrukwekkend is ook de manier waarop hij de muziek de tekst laat volgen. Hij doet dat zelfs uiterst geraffineerd: ritmische voortstuwing (noema) en fonkelende dialogen (fuga) getuigen van groot compositorisch vernuft. Dit is geen muziek die zich zomaar even laat wegcijferen of waar het stof der eeuwen maar beter op kan blijven rusten.

Dat maakt ook deze uitvoeringen onder Paul Agnew (hij treedt als artistiek leider van het ensemble in de voetsporen van William Christie) zo bijzonder: de betoverende omgang met dit unieke stemmenmateriaal. Agnew, als zanger lang geleden al vertrouwd geraakt met de madrigalen van Monteverdi, heeft al vanaf het begin het madrigaal als een uitvloeisel gezien van het drama als (toenmalig) experiment: hoe de in de tekst uitgedrukte emoties als het ware muzikaal te versterken, een kunstvorm waar men aan de hoven van Mantua en Ferrara, maar ook in Rome, Venetië en Firenze in excelleerde, naar grote hoogten en uiteindelijk de opera voerde. Wie deze muziek zo beschouwt vindt daarin het ideale vertrekpunt voor een expressief krachtige interpretatie in samenhang met de daarvoor vereiste zangtechniek (het een kan niet zonder het ander, zoals eenieder dat ongetwijfeld zal begrijpen, maar bovenal waarderen).

Zangkunst die zowel collectief als individueel alles vraagt op het gebied van helderheid, balans, timbre, dictie en uitdrukkingskracht. Waarin feilloze vocalistiek de expressie als het ware vleugels geeft. Zo uitgevoerd als op deze twee cd's wint het werk het met gemak van de nare mens die Gesualdo geweest moet zijn, al vallen beide uiteraard niet echt van elkaar te scheiden. Don Carlo Gesualdo was een groot componist en Igor Stravinsky herkende dat al eind jaren vijftig van de vorige eeuw, toen hij aan zijn 'Monumentum Pro Gesualdo' werkte. Zoals ook Les Arts Florissants voor Gesualdo dit ware monument heeft opgericht. Niet door te cosmetiseren, maar juist door aan te scherpen. Het heeft vele memorabele momenten opgeleverd. Zoals dat ook gold voor de met zorg geselecteerde delen uit de Madrigraalboeken 3 t/m 6, toen onder leiding van William Christie (eveneens op Spotify).

index