CD-recensie

© Aart van der Wal, november 2024

Morton Feldmans Piano, Violin, Viola, Cello (de sobere titel van dit pianokwartet, tevens zijn laatste werk) klonk vorig jaar op 17 september in het Muziekgebouw in Amsterdam en op 3 november in de Lutherse Kerk in Groningen, uitgevoerd door het ensemble Nieuw Amsterdams Peil (de naam is om meerdere redenen een vondst op zich, wie er even over nadenkt). De door TRPTK uitgebrachte (live)opname werd in Groningen gemaakt, maar er is wel een editor (Hans Erblich) aan te pas gekomen, waardoor ik er eigenlijk a priori vanuit ga dat er alsnog (na)bewerking heeft plaatsgevonden (waar sowieso niets van te merken valt). Mogelijk is er in Amsterdam op 17 september een opname van gemaakt, om eventuele ‘mishaps' later al bij voorbaat te kunnen bijsturen. Veel doet het er voor de luisteraar overigens niet toe, want alleen het (hoorbare) resultaat telt uiteindelijk.

Feldman droeg het Pianokwartet op aan Ad van 't Veer, programmeur van het MMF, het Mostly Modern Festival dat jaarlijks in het Zeeuwse Middelburg plaatsvindt en waarover Robert Paterson artistiek de scepter zwaait. Componisten over de hele wereld krijgen in het Zeeuwse zo de kans om hun nieuwste creaties te laten horen. Dit progressief vormgegeven concept kenden we al eerder van het fameuze, geheel aan de nieuw(st)e muziek gewijde festival in Donaueschingen.

Feldman was regelmatig te gast bij het MMF (waaronder van 1985 tot 1987 met drukbezochte masterclasses), zoals ook te zien is in de anderhalf uur durende film Een meteoriet op Walcheren, waarvan de titel is ontleend aan een beschrijving van de Nederlandse componist Daan Manneke, toen eind jaren zestig het festival vaste vorm kreeg. En wat toen niemand verwachtte, gebeurde: het MFF groeide al snel uit tot een internationale bekendheid, een belangrijke ‘pleisterplaats' die vele componisten, waaronder ook de meest toonaangevende, aan zich wist te binden. Er klonken talloze wereldpremières, waarbij ook de geïmproviseerde jazz alle ruimte kreeg zich te doen gelden.

Feldmans Pianokwartet beleefde op 4 juli 1987, dus zowel kort na de voltooiing (28 mei) als kort voor zijn overlijden (3 september, in zijn woonplaats Buffalo, New York, 61 jaar oud), in Middelburg tijdens het elfde MMF zijn eerste uitvoering, in aanwezigheid van Feldman die chemotherapie onderging. Het zal, anders dan het uit 1983 stammende, maar liefst zes uur durende Tweede strijkkwartet en het in datzelfde jaar voltooide vijf uur in beslag nemende Crippled Symmetry voor basfluit, percussie (glockenspiel, vibrafoon) en piano (celesta) geen aanslag hebben betekend op geest of zitvlees, al vraagt het uiterst traag verlopende, in halve noten gevatte en zo'n tachtig minuten durende Piano, Violin, Viola, Cello van de luisteraar om goed bij de les te blijven. Typisch Feldman dus.

Morton Feldman (1926-1987)

Feldman was eind mei nog geheel onkundig van zijn al snel naderende einde. Tijdens de kort daarop volgende standaardbehandeling voor een maagzweer kwam echter aan het licht dat de componist leed aan een agressieve vorm van altvleesklierkanker. Wat hem evenwel niet verhinderde om kort daarop – ditmaal voor de vijfde keer – de reis naar Middelburg te ondernemen. Daar mengde hij zich, vief als altijd en zoals gebruikelijk in publieke discussies met vakgenoten (op YouTube zijn er een aantal van terug te vinden). Zoals er ook – in de woorden van musicoloog Elmer Schönberger – de ‘labyrintische improvisaties waren, de zich oneindig vertakkende gedachten over muziek, kunst, geschiedenis, humaniteit en de wereld'. Wie zijn muziek beter wil begrijpen kan niet beter terecht dan bij zijn gedocumenteerde monologen.

Enige uit het cd-boekje opgepikte uitspraken van Feldman: ‘…something that is beautiful is made in isolation'. ‘I'm very into acoustical reality. For me there is no such thing as compositional reality.' ‘I think the piece dies a natural death. It dies of old age.' ‘Beyond an hour length becomes scale.' ‘For me at least sound was the hero, and it still is.' De laatste uitspraak meer naar aanleiding van ‘Let sounds be themselves' van John Cage, Feldmans ‘hero' in de jaren vijftig (het in die tijd door Feldman gecomponeerde Projections staat sterk onder invloed van de muziek van Cage).

Feldmans composities, een uitzondering daargelaten, zijn alleen al van bijzonder gehalte door het falende begrip van tijd en het volslagen ontbreken van het geconditioneerde. Enerzijds werkt zijn muziek op de toehoorder als een magneet, anderzijds stoot zij even gemakkelijk af. Het langgerekte minimalisme, de motieven en sequensen die zich schier eindeloos lijken te herhalen, totdat plotsklaps een nieuwe gestiek ontstaat die op zich weer vatbaar is voor herhaling. Dit is het minimalisme van Feldman en niet dat van de veel beweeglijker Steve Reich, Philip Glass of Terry Riley. Wat ook een andere bekende uitspraak van hem verklaart: dat hij meer had geleerd van schilders dan van zijn vakgenoten. Niet verwonderlijk dus dat zijn voorliefde voor het abstract-monotone expressionisme (de New York School van onder anderen De Kooning, Rothko en Pollock) zijn weerslag vond in zijn muziek.

De muziek van Feldman slaat een bres in ons begrip van tijd. Dat maakt ook dit Pianokwartet zo onmiskenbaar duidelijk omdat het is geconcipieerd volgens datzelfde, voortdurend voorzichtig, aarzelend of nauwelijks waarneembaar pulserende procedé binnen de receptuur van even subtiele, tijdloze verandering. Melodische, harmonische en ritmische motieven die komen en gaan of juist herhaaldelijk terugkeren.

Feldman was er een meester in om met minimale middelen monotonie tot een ware luistersensatie te verheffen. Tijd die ophoudt als zodanig te worden ervaren, de eindeloosheid die prevaleert. Heden, verleden en toekomst worden verwisselbaar, de tijd lijkt gevangen in een eeuwige loop, gedrapeerd rond een uiterst subtiel en genuanceerd ontworpen klanktapijt, zich maat na maat voor de toehoorder ontrollend in een tempo dat niet eens als zodanig mag worden genoemd. Of zoals Schönberger het formuleert: Er is niet langer enige dynamische vorm, geen (spannings)boog, maar slechts een a-dynamische (tijds)duur. Muziek die enerzijds ongenaakbaar en anderzijds compromisloos is. Alles lijkt te zijn gericht op het vermijden van wat zo vertrouwd is en gepresenteerd als ‘ongemakkelijke waarheid'.

Als we eenmaal in het Pianokwartet zo'n driekwartier gevorderd zijn gebeurt er iets geheel onverwacht: er ontpopt zich een furieus allegro, ingeleid door de uiterst scherpe dissonantie die de rillingen over de rug doet lopen. De heftigheid waarmee dit gepaard gaat is eveneens typisch Feldman, want al is het subtiele en stille voor zijn componeren maatgevend, ook heftigheid kan schijnbaar vanuit het niets de kop opsteken. Hetgeen ondanks de felle contrastwerking geen aanslag betekent op vormgeving en expressieve beheersing. Om aan het slot van ook dit Pianokwartet toch die ene vraag te stellen:wat is er in de afgelopen vijfkwartier nu eigenlijk gebeurt? Dát is typisch…Feldman.

Nieuw Amsterdams Peil

Nieuw Amsterdams Peil is een van de weinige vaderlandse ensembles die voor innovatie heeft gekozen. Opgericht in 2005 heeft ligt de focus bij de moderne en hedendaagse muziek in de meest uiteenlopende genres en stijlen. Daarbij hoort ook - het klinkt als vanzelfsprekend - de samenwerking met componisten, wat de vertolkingen alleen al vanuit die optiek een zekere autoriteit geeft. Daarnaast heeft Nieuw Amsterdams Peil zich weten te onderscheiden door educatieve projecten waaronder workshops en het betrekken van het publiek bij het musiceren.

Geen wonder dus dat met Nieuw Amsterdams Peil op het podium een uitvoering van Feldmans Pianokwartet tot stand is gekomen die voortdurend schittert en waaruit - het een vloeit voort uit het ander - de grote affiniteit blijkt met dit zo bijzondere oeuvre. De in deze muziek zo essentiële betovering vloeit voort uit het vervoerende engagement waarin evocatie en expressie elkaar voortdurend de hand reiken. Dit is zonder enige twijfel een van de beste uitvoeringen van Feldmans Piano, Violin, Viola, Cello, waar nog bijkomt dat de door Brendon Heinst en Antal van Nie gemaakte opname exemplarisch mag heten.

________________
Er is geen betere manier voor een goed begrip van Feldmans Pianokwartet dan om zowel de muziek als de partituur te volgen. Dat kan op YouTube, in een uitvoering door het Quartetto Klimt.

index