Anoniem: Ludus Danielis (Daniëlspel).

Dufay Collective, Choristers of Southwell Minster o.l.v. Williams Lyons.

Harmonia Mundi HMU 907479 • 69' •

 

 

 

---

In de middeleeuwse kunst nam het liturgische drama een belangrijke plaats in. Dat blijkt althans uit zowel teksten als muziek die in de loop der tijd uit allerlei archieven en bibliotheken zijn teruggevonden. Vaak hebben we dan te maken met markante vertellingen en karakteriserende muziek, met spelplezier als gemeenschappelijke noemer. Het valt in onze tijd bijna niet meer voor te stellen dat in die dagen een statig voortschrijdende processie of een ander schouwspel de mensen houvast boden bij de beleving van hun geloof, dat met name door de ongeletterden als onbegrijpelijk of ondoorgrondelijk werd ervaren. Het op deze cd verklankte Spel van Daniël is een schoolvoorbeeld van de enorme kracht die kan uitgaan van tekst en muziek, met de extatische koren die in dit 'theater van het geloof' de hoofdrol vervullen.

	Typisch middeleeuwse muziekinstrumenten
	Simfony
	Vielle
	Harp
	Trommels
	Bellen

Het is toch steeds weer opzienbarend dat een aantal labels er steeds opnieuw in slaagt om met dergelijke interessante uitgaven te komen. Her en der wordt in de muziekbranche bezuinigd, zoeken de labels het meer en meer in (her)heruitgaven en wordt inmiddels ook op de kunstredacties bij kranten en tijdschriften beknot.  Maar toch. er verschijnt steeds meer repertoire op cd voor de kenners en liefhebbers en dan ook nog in een verbazend goede kwaliteit. Hoeveel cd's van Harmonia Mundi heb ik in deze rubriek al niet besproken die met recht toonaangevend mogen worden genoemd, zowel in termen van repertoirekeuze als in artistieke en opnametechnische kwaliteit.  Dit dertiende-eeuwse Spel van Daniël is de zoveelste voltreffer, vol geïnspireerd bevlogen klank en kleur, en subliem vastgelegd.

In dit drama draait het om 'het teken aan de wand' (terug te vinden in het bijbelboek Daniël, 5 : 24-26) en Daniël in de leeuwenkuil (Daniël 6 : 2-29). De dramatische gebeurtenissen bieden meer dan voldoende stof voor de dramatische toonzetting en ontwikkeling van dit zangspel, waarvan het manuscript wordt bewaard in het British Museum in Londen en als zodanig gerubriceerd onder  Egerton M(anu)S(cript 2615. Het handschrift stamt uit de twaalfde eeuw en werd oorspronkelijk in de kathedraal van Beauvais in Noord-Frankrijk vervaardigd.

Het liturgische drama heeft zich geleidelijk ontwikkeld vanuit de paastroop Quem quaeritis? (letterlijk: Wie zoekt gij?), waarin van de geschiedenis van de drie vrouwen wordt verhaald, en dan met name van Maria aan het graf van Jezus.

De oorspronkelijke paastroop is waarschijnlijk geschreven door de monnik Tutilo van St. Gallen († 912): drie monniken beelden de vrouwen uit die, volgens het Evangelie, op de morgen van Pasen naar het graf van Christus zijn gegaan om Zijn lichaam te balsemen. Bij het Maria-altaar is een graf gemaakt, waarbij twee monniken staan die engelen verbeelden. De hele dialoog luidt, vertaald uit het Latijn, als volgt:

Wie zoekt gij in het graf, o vereersters van Christus?
Jezus van Nazareth die gekruisigd is, o hemelbewoners.
Hij is niet hier, Hij is opgestaan, zoals Hij had voorspeld.
Gaat heen, verkondigt dat hij is opgestaan, en zegt: de Heer is opgestaan uit het graf.

Daarna werd door het hele koor het Te Deum gezongen, terwijl de klokken luiden; de vastentijd van veertig dagen was voorbij.

In de tiende eeuw werd het meer en meer geparafraseerd en gedramatiseerd, met als gevolg een sterk toegenomen belangstelling, vooral in de periode rond Kerstmis, waarin de clerus een grotere mate van liturgische vrijheid toestond.

Het Daniëlspel was niet het werk van een auteur, maar het resultaat van een organische ontwikkeling, waaraan, naarmate de tijd vorderde, meer en meer gelegenheidsschrijvers en -componisten deelnamen. Het was een collectief proces. De een borduurde voort op het nagelaten werk van de ander, los verspreide teksten en muziekdelen werden voor een uitvoering samengebracht of bewerkt,  of weer aangevuld. Het begin, Ad honorem tui Christi, Danielis ludus iste in Belvaco est inventus et invenit hun juventus (het is ter ere van U, Christus, dat dit Daniëlspel in Beauvais werd uitgevoerd in Beauvais, uitgevoerd door de jeugd), toont in ieder geval aan dat de knapen van de Beauvais Kathedraal reeds bestaand materiaal gebruikten en dit verfijnden, in plaats van iets nieuws te scheppen. Dat wil overigens niet zeggen dat van een eenheid in het werk geen sprake zou zijn. Dat er in een soort ad hoc stijl meerdere stijlelementen zouden zijn gebruikt. Ondanks de sterk getinte, persoonlijke inbreng van vele partijen is het gehalte van de bijdragen alleen consistent hoog, maar wordt een indrukwekkende coherentie bereikt door terug te grijpen op  Het individuele karakter van de vele tekst- en muziekonderdelen laat onverlet dat zij veelal afkomstig zijn van traditionele officies en sequensen.  Het Daniëlspel biedt een veelvoud van gedifferentieerde muzikale vormen en pluriforme teksten, in een springlevende setting die zowel vanuit het dramatische als uit het lyrische perspectief grote indruk maakt. Dit geeft al aan dat de uitvoering op cd iedere twijfel daarover wegneemt.

Uitvoering

De instrumentale bezetting is - hoe kan het anders - van typisch middeleeuwse signatuur. De replica's werden gebouwd aan de hand van overgeleverde tekeningen, afbeeldingen en beschrijvingen. Harpen, bellen, slagwerk, vielles (de vielle is een instrument dat sterk lijkt op de viool), fluit, simfony (een langwerpig houten kistje met daarin twee of meer snaren die gelijktijdig in resonantie worden gebracht met behulp van een draaimechanisme) en portatieforgel geven deze muziek een sterk authentiek karakter. De tien solisten (2 sopranen, 5 tenoren, 2 baritons en een bas) dragen daar het hunne aan bij, evenals de vijf 'choristers' van Southwell Minster. Dat in de middeleeuwen sprake was van jongens- in plaats van zoal hier vrouwensopranen en het onzeker is of toen van bariton- en basstemmen gebruik werd gemaakt, is dit een uitvoering uit een stuk die het middeleeuwse idioom fascinerend dichtbij brengt. Het klinkt in vocaal en instrumentaal opzicht allemaal volkomen overtuigend, met een natuurlijkheid die groot respect afdwingt. De schitterende opname doet de rest.